A Xeración Nós

Pode existir un país sen recoñecerse nas súas propias palabras, sen ollar de fronte o espello da súa alma colectiva? Esa foi a cuestión que, a comezos do século XX, comezou a latexar en Galicia coma un murmurio que ascendía polos camiños, acaroados ás sombras dos carballos e ao bruar do mar contra os cantís. Quen tiña o valor de erguer a voz para dicir que, debaixo dunha aparente inercia, existía un pobo con sede de se expresar no seu propio idioma e de cantar a súa historia?

A Xeración Nós foi a resposta viva a ese sinal, un proxecto que se ergueu con forza para reivindicar a raíz que nos define, a cultura que nos alimenta e a memoria que nos sustenta. Hoxe, ao relermos os seus textos, persiste esa resonancia. É coma se cada artigo publicado na revista Nós seguisse a susurrarnos cousas que aínda agora nos incomodan e nos fascinan, coma un segredo compartido que xamais deixou de ser actual.

As raíces dun soño

Se un rebusca nos arquivos e nos estudos do Consello da Cultura Galega, comproba que a revista Nós comezou a publicarse en 1920, nos altos de Ourense, alí onde a pedra antiga contén ecos dun tempo en que a vida parecía circular ao ritmo das badaladas e das feiras mensuais. No ar desa pequena cidade, entón senlleira pola súa vocación intelectual, un grupo de homes víase ás agachadas para trazar un plan que soaba temerario: converter Galicia nunha voz universal.

Vicente Risco, Ramón Otero Pedrayo e Florentino López Cuevillas encabezarían esa aventura. Aquel trío, sedento de coñecemento e embebido de lecturas europeas, decidiu que era hora de recoller o facho das Irmandades da Fala e darlle un corpo máis amplo, un compás que abarcara historia, literatura, arte e filosofía. Non se trataba só de dignificar a lingua galega, senón de demostrar que, a través dela, se podían expresar as ideas e os saberes máis complexos. Era un soño xenuíno: ver a nosa fala alzándose con prestixio, mentres nas rúas e nos camiños a xente vivía, amaba e debatía nos mesmos sons que, ata entón, moitos consideraban indignos de erudición.

Entre o pasado e o futuro

Para os promotores de Nós, cada recuncho do país agochaba un enigma. As ruínas dos mosteiros, os petróglifos nas rochas, as lendas que as avoas contaban xunto ao lume das lareiras… Todo formaba parte dun tesouro invisible que a modernidade estaba a ignorar. Vinculaban a arte románica galega coa mestura de correntes que, segundo eles, recolocaban Galicia nun discurso europeo, e de paso abrían as portas a un intercambio de ideas que fuxía de tópicos reducionistas. Aquel movemento tiña unha compoñente reivindicativa evidente, mais tamén un pulo poético que latexa en cada ringleira dos artigos, coma se o vento atlántico entrase en cada palabra para lle dar vida.

E iso explicaría a fascinación posterior de quen, xa en tempos de censura, conservaba exemplares vellos de Nós e os lía ás agachadas, sentindo que aquelas páxinas falaban dun pasado que podería ser tamén un futuro.

Luz entre a brétema

Dicía Castelao, que se un sube a un outeiro ao mencer e olla a brétema espallada, pode ver todo o país coma un mar inmóbil e branco. Á Xeración Nós interesáballes erguer ese veo, furar neses vapores de dúbida que nos impedían recoñecernos. Nos seus artigos existía a teima de que Galicia non podía seguir ensimesmada, conformándose cunha posición subalterna. Otero Pedrayo, por exemplo, estudou os vínculos históricos de Galicia co resto de Europa, demostrando que este anaco de terra, co tempo e coa marea, tivera relacións diplomáticas, culturais e comerciais que a situaban nunha rede de intercambios moito máis ampla do que se supuña. A mensaxe de fondo era clara: debemos deixar de pensar que somos un recuncho apartado e abraiar o mundo co que levamos séculos calando.

Ciencia e identidade

Mentres Risco se embarcaba en teorías sobre a suposta orixe celta e reflexionaba ao fío do neidealismo, Cuevillas mergullábase no estudo das nosas antigas culturas castrexas, atendendo a escavacións e testemuños orais. Aquilo afastábase do pintoresquismo costumista e quería introducir o rigor da antropoloxía e da arqueoloxía académica, pero sen perder a poesía que latexa cando un descobre un petróglifo esquecido ou recolle o conto dun vello pescador. Velaí a forza da Xeración Nós: o equilibrio entre o afán científico e o latexo do sentir popular, ambos converxendo nun discurso propio, escrito en galego con valentía e sen complexos.

A revista, consultada hoxe nos fondos da Universidade de Santiago, deixa ver esa mestura de erudición e de amor pola terra que resulta tan sedutora. Comprobas que non se limitaban a escribir artigos literarios: publicaban ensaios sobre etnografía, publicaban traducións de autores estranxeiros, difundían debates que acontecían en París ou Berlín. Esa universalidade ancorada no lugar de orixe permitiulles amosar que podiamos dialogar de ti a ti con outras culturas, e ese é un legado que hoxe segue a iluminar.

Palabra, lingue e identidade

Unha das grandes achegas de Nós foi a firmeza con que se defendeu o uso do galego para o discurso culto. Non era un reto sinxelo, porque ata aquela altura, a nosa lingua ficaba reducida ás cantigas populares, á expresión oral no eido familiar ou ás escasas publicacións de carácter lírico. O castelán monopolizaba os ámbitos académicos, as leis, a prensa de prestixio e o ensino oficial. Mais os integrantes de Nós sabían que as palabras galegas eran capaces de expresar o infinito e o cotián, a filosofía de Leibniz e a risa do cativo que corre tras unha pombiña nunha carballeira. Era cuestión de vontade.

Cando un le hoxe os textos de Vicente Risco, percibe un ton solemne e ás veces algo criptico, mentres Otero Pedrayo se lanza a longas disquisicións históricas con aire de novelista. Entre ambos, xorde a voz de Castelao cunha pincelada de retranca e claridade popular, capaz de retratar nunha viñeta o drama eterno do labrego, ou de resumir nun par de frases esas inxustizas que atravesan os séculos como farpas cravadas. Esa conxunción de timbres distintos, todos en galego, foi un acto revolucionario. Tiñan plena conciencia do que estaban a facer, e sabían que a súa xeración non se comprendería sen esa fe na lingua como instrumento total.

A aposta non era só literaria, senón política: quen fala en galego adquire unha visión do mundo inseparable desta paisaxe húmida, desta historia en sombras e claros, dese pulso de resistencia que vén de antigo e segue vivo. Nós foi o símbolo desa dignidade recobrada, e ningún lector que se mergulle nesas páxinas pode saír sen unha mudanza interior, coma quen descobre que existía unha parte de si mesmo que xacía esquecida.

A pegada da historia

Resultaría doado pensar que a Xeración Nós foi un refuxio de eruditos, alonxado das inquedanzas sociais, pero iso sería inexacto. Se ben tiñan formación e aspiracións intelectuais elevadas, mostraron un compromiso claro coa realidade do seu tempo, apoiando o galeguismo político e a loita por un Estatuto de Autonomía que, finalmente, foi plebiscitado en 1936. Aquela vella aspiración de dotar a Galicia dun goberno de seu recibiu un golpe brutal coa chegada da ditadura franquista, que anegou o país en silencio e censura. As publicacións galeguistas desapareceron, e moitos dos impulsores de Nós sufriron persecución ou exilio. Aquel intre escuro deixou fendas no tecido cultural que tardarían décadas en cicatrizar.

Segundo os arquivos conservados no Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento, certas coleccións da revista Nós foron ocultadas por familias que mantiñan un cariño fondísimo a esas páxinas, temendo a represión. En moitas casas, os volumes de Nós permanecían agochados no faiado, nun caixón ou nun armario disimulado, salvando o que quedaba dun tempo en que Galicia quixera alzar a voz e camiñar con paso seguro. Foi un acto de resistencia silenciosa, un xeito de manter viva a semente que, despois, florecería con máis forza nas décadas seguintes, sobre todo coa chegada da democracia e a posibilidade de retomar a investigación, a expresión artística e a reivindicación sen medo á represión oficial.

Luscofusco e esperanza

Se hoxe percorremos os vales e outeiros do país, podemos sentir, ás veces, a nostalxia amarga daquilo que non se puido completar. Pero tamén latexa a esperanza que eles deixaron prendida nos seus artigos e ensaios.Moitas xeracións posteriores, desde o labor de mestres e profesores que salvaron a lingua no aula, ata as novas voces literarias que se expresan en galego con absoluta normalidade, deben parte do seu impulso a esa aventura que comezou en Ourense.

No risco de esquecer as leccións da historia hai sempre un perigo, pero tamén unha forza que nos empurra a preguntarnos: que faceriamos hoxe sen aquel soño de Nós? Alguén podería sentenciar que foi apenas un intre glorioso, un luscofusco que non chegou a pleno día. Pero se observamos con detemento, a claridade está aí, filtrándose coma a luz que atravesa un piñeiral nun serán de verán, sempre dispoñible para quen teña ollos de vela.

O eco que deixa a Xeración Nós non se limita ao ámbito cultural. Introduciuse no alicerce do noso autocoñecemento, na idea de que Galicia non ten por que ser un reflexo pálido do que acontece noutros lugares, senón que pode seguir marcando un camiño propio sen renunciar ao diálogo co exterior. Esa actitude universalista, a vontade de sermos nós mesmos mentres abrimos fiestras, segue a ser un facho que ilumina. Para quen le os textos de Risco, Pedrayo ou Cuevillas, non existe só a historia do pasado, senón a posibilidade de construír un futuro a partir de raíz firme. E esa encrucillada, entre a devoción pola herdanza ancestral e o afán de estar no mundo, define gran parte do que hoxe chamamos identidade galega.

Entre a véspera e o amencer

O legado de Nós é un ronsel que as novas camadas de escritores, investigadores e activistas culturais seguen navegando. Hai congresos que volven escudriñar o seu pensamento, hai reedicións dos seus textos, hai voces que reclaman facerlles máis xustiza nas escolas e universidades. É coma se, en cada xeración, alguén descubrise aquelas publicacións e respirase, de súpeto, o aire puro dun tempo en que as palabras brotaban con ansia de plenitude. Por suposto, non todo foi idílico: nalgúns casos, as diverxencias ideolóxicas e os egos persoais suscitaron tensións. Mais se algo caracterizou aquel proxecto, foi a consciencia de que Galicia merecía un esforzo e un estudo de alto nivel.

Ese imán que seguen a exercer as súas páxinas resulta case inexplicable para quen non sinta a terra. Pero quen vivise un inverno baixo a chuvia miúda, ou quen participase dun serán con gaiteiros nunha aldea, pode intuír a substancia anímica que impregna esas palabras. É o pulso dun pobo que sobreviviu ás invasións, á emigración, á opresión lingüística e que, malia todo, segue a erguer a fronte. Naquel proxecto editorial, naquela xeración de homes e mulleres que se xuntaron para dicir “estamos aquí e temos moito que contar”, latexa un sentimento que non é mero costumismo, senón un anhelo universal de lexitimidade, de beleza, de liberdade.

A estela que persiste

Se alguén se pregunta hoxe por que lembrar a Xeración Nós, abondaría con erguerse unha mañá de brétema nunha vila calquera, albiscar as tellas molladas e escoitar ese recendo de mar que chega mesmo ás montañas do interior. A resposta é que eles nos ensinaron a mirar coidadosamente as nosas sombras e as nosas luces, para as poñer en diálogo co mundo. Aínda é tempo de aprender que as palabras poden transcender fronteiras e que a lingua na que sentimos o primeiro balbucido pode ser un canle tan válido coma calquera outro para expresar a complexidade do universo. Eles foron pioneiros en abrir sendas que hoxe seguimos transitando, ás veces sen sabelo.

Nos seus textos atopamos erudición, pero tamén emoción viva. Sentimos a chuvia a pingar nos soutos e, ao mesmo tempo, a reflexión filosófica que se adentra nos paradoxos da existencia. Escoitamos a voz popular, cun matiz retranqueiro, e ao instante un debate sobre arte románica ou sobre as vangardas literarias europeas. E iso é algo que define a nosa cultura: a capacidade de mesturar o colo da nai co pensamento máis elevado, a contada do avó nun serán de matanza coas grandes teorías da socioloxía ou a etnografía máis refinada. A Xeración Nós convidounos a non ver incompatibilidades nesa fusión. E quizais ese sexa o maior acto de rebeldía.

O eco inquebrantable

Naquel Ourense de principios do XX, quen ía imaxinar que as palabras impresas nas planas de Nós chegarían a atravesar a censura, o exilio e a morte para facerse intemporais? A forza do que naceron chamando “nós” radica nesa conciencia de pobo que non quere nin pode desfacerse, malia as dificultades. Cada vez que un galego ou unha galega, aquí ou na emigración, sente que a súa fala lle fervella nos beizos coma un regato que foxe de calquera encanamento, está a confirmar que aquela xeración sementeou algo que non deixou de medrar.

Pode que non teñamos hoxe a revista Nós en cada quiosco, pero a súa dimensión permanece espallada polas cátedras de Filoloxía Galega, polas mesas de debate onde se analiza a nosa cultura, polos libros que rescatan a Castelao ou Otero Pedrayo para levalos ás novas xeracións. E nese alento reside a vixencia: non estamos ante un monumento sen vida, senón ante un facho que segue a arder, esperando novas mans que o collan con idéntica paixón. Para quen queira saber que significa ser galego e que posibilidades nos ofrece esa identidade no mundo de hoxe, aí están eles, aí está o ronsel de Nós, coma un antídoto contra o esquecemento e a apatia.

Unha cousa máis

Non basta con homenaxear cunha coroa de loureiro ou cun acto oficial. A Xeración Nós piden un compromiso real con aquilo que nos define, co estudo sen prexuízos da nosa cultura, co uso do noso idioma en todos os ámbitos, coa defensa dun pasado que segue a resoar no futuro. A travesía que emprenderon non concluíu nin concluíra mentres quede alguén que recolla o seu legado e, ante cada atardecer no que a luz se filtra entre os montes, se pregunte: quen somos, que levamos dentro e que podemos chegar a ser? Nese intre, a Xeración Nós resucita con forza, coma un murmurio que vén das corredoiras e das rías, e que nos chama a albiscar o que hai detrás da brétema, onde agarda a verdadeira estirpe dun pobo.