O catecismo do labrego

Non é un libro, é un espello. O Catecismo do labrego de Valentín Lamas Carvajal, ese home que parecía nacer cun tinteiro na man e un retrouso nos beizos, foi moito máis ca un simple texto. Foi un berro agochado entre liñas, unha gargallada que rachaba os muros do poder, unha confesión pública das miserias e grandezas dun pobo que vivía dobrado baixo o peso da terra e das inxustizas.

Publicado por primeira vez en 1889, O Catecismo ten forma de diálogo, pero non é un diálogo calquera. Nel, o labrego —ese ser eterno, teimoso e lúcido coma unha carballa— toma a palabra para contar as súas verdades, eses segredos que todo o mundo coñecía pero ninguén se atrevía a dicir en voz alta. Fala co cura, co cacique, co avogado, cos que tecen as súas redes de abuso e engano sobre os que viven da terra, pero tamén fala connosco, os que aínda hoxe lemos as súas páxinas e sentimos que nos mira directamente aos ollos.

A retranca como arma de denuncia

Lamas Carvajal, cego e incansable, sabía que a forza estaba na palabra escrita, pero tamén na oralidade, na retranca que escorría como chuvia fina entre os diálogos. Porque O Catecismo non só denuncia; faino rindo, faino facendo rir. E aí está o seu xenio: usa o humor como unha navalla, afiada e certeira, para cortar de raíz a hipocrisía, o abuso de poder e as estruturas que afogaban o campesiñado galego.

Os seus personaxes, caricaturas con vida propia, representan arquetipos recoñecibles. O señorito que nunca pisou unha leira pero manda coma se a labrase; o cura que fala de Deus pero conta cartos no peto; o avogado que usa as palabras para dar voltas ata roubar o pouco que queda. E o labrego, claro, que responde con ironía, coa sabedoría dura do que aprendeu a sobrevivir a base de traballo e paciencia.

Literatura e política: a forza do galego

Non era só literatura; era un acto político. Lamas Carvajal sabía que Galicia necesitaba verse a si mesma, entender as súas contradicións, recoñecer os seus problemas. E fixo do galego a lingua desa revelación, dándolle unha dignidade que tantos lle negaban. Nun tempo no que moitos miraban ao castelán como o único idioma válido para a escrita, O Catecismo falaba na lingua do pobo, demostrando que nela tamén se podían facer grandes cousas.

A súa difusión foi masiva. Non era un libro que quedase nas bibliotecas; viaxaba nos petos, nas mans cheas de terra, nos mercados e tabernas, lido en voz alta para aqueles que non sabían ler pero sabían escoitar. E, por suposto, incomodou. Os poderes establecidos non vían con bos ollos un texto que os despoxaba da súa falsa superioridade e os poñía en ridículo ante os que antes só os temían.

Unha faísca que segue prendendo lume

Pero O Catecismo do labrego sobreviviu. Porque non era só un libro; era unha testemuña viva dun tempo, dunha loita, dun pobo que aprendía a falar de si mesmo sen pedir permiso. A súa voz, a voz de Lamas Carvajal, segue resoando, non como un eco lonxano, senón como unha chamada que aínda temos que escoitar.

E agora, lector, a pregunta é para ti: cantas das cousas que o labrego denunciaba seguen aí? Cantos dos diálogos deste catecismo poderían ser actualizados sen cambiar apenas unha palabra? Mira ao teu redor, escoita, pensa. O humor de Lamas Carvajal era unha arma, pero tamén un convite: o de non calar, o de non aceptar que o mundo está feito para que uns manden e outros obedezan.

O Catecismo do labrego non é un libro morto; é unha faísca que segue prendendo lume onde menos se espera. E ti, que o les agora, formas parte dese incendio.