A Mesa pola Normalización Lingüística na encrucillada

Como pode ser que nun mundo hiperconectado, onde falamos co planeta enteiro a golpe de pantalla, a nosa propia lingua pareza ter que pedir permiso para existir na súa casa?  Neste rebumbio globalizado que nos vende fume cosmopolita, aquí, na nosa Galicia de contrastes surrealistas, hai un nome que leva case corenta anos resoando, ás veces como un mantra, ás veces como unha sirena de ambulancia: A Mesa pola Normalización Lingüística. Que di de nós esta teimosía organizada? É só un colectivo máis na procesión das subvencións culturais, ou é algo máis fondo? Un síntoma? Un berro no baleiro? Ou quizais o fantasma dunha batalla que non sabemos se estamos gañando ou simplemente perpetuando?

Porque falar da Mesa é, inevitablemente, remexer no esterco do galego. E iso significa tocar a fibra sensible da identidade de postal, da historia reescrita, da política de trincheira, dos afectos impostados e, digámolo dunha vez, das feridas que supuran por non querer miralas de fronte. É encarar esa pregunta incómoda que todos tentamos esquivar con habilidade: que sitio ten, que sitio deixamos que teña, o galego na Galicia do futuro de cartón pedra? Non hai respostas fáciles, claro. E quizais por iso A Mesa provoca reaccións tan polarizadas: adhesións case mesiánicas e fobias declaradas. Coma se fose, á vez, a última esperanza e o chivo expiatorio perfecto para a nosa propia inacción.

De onde vimos? As raíces fondas dunha teima  necesaria

Para entender este artefacto chamado A Mesa, hai que botar a vista atrás. Non moito, só o suficiente para lembrar de onde vimos. Da longa noite de pedra franquista, dese tempo gris chumbo onde o galego era o idioma dos paisanos e dos “rojos”, arrumbado ao faiado da vergoña social. Un tempo que deixou unha ferida narcisista na transmisión e na autoestima colectiva que aínda hoxe nos fai tropezar. Coa chegada da democracia de charanga e pandeireta e o Estatuto de Autonomía de 1981, abriuse unha fiestra (ou quizais só unha físgoa).

O galego acadou o status de lingua propia e cooficial, un título nobiliario que soaba ben pero enchía pouco a despensa. Despois, a Lei de Normalización Lingüística de 1983 puxo os cementos legais para devolverlle ao idioma o seu espazo “natural”. Un marco legal impecable no papel, perfecto para discursos solemnes e para durmir o sono dos xustos nas gavetas. Nacía, dicían, dun amplo consenso, un “pacto fundacional”. Pura poesía institucional.

Mesmo se chegou ao clímax do consenso co Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega (PXNLG) de 2004, aprobado por unanimidade parlamentaria. Unha folla de ruta con centos de medidas que hoxe serve, basicamente, para decorar estanterías e demostrar a nosa capacidade colectiva para a esquizofrenia: acordamos unha cousa fermosísima, pero aplicamos a contraria, ou simplemente ningunha. Axiña se viu que unha cousa é predicar e outra dar trigo… ou sequera deixalo medrar. O papel aguantaba todo, pero a realidade era un campo de minas de prexuízos, inercias de señorito e desgana funcionarial. Facía falta algo máis que leis para gardar no caixón. Un pulo dende “abaixo”? Unha voz organizada que esixise o que xa era noso por dereito? Ou simplemente, alguén que lle puxese o cascabel ao gato da nosa propia contradición?

Nese caldo de cultivo, entre a esperanza retórica e a teimosía dos feitos, naceu A Mesa pola Normalización Lingüística en 1986. Non xurdiu do éter, claro. Herdou a tradición da resistencia cultural, pero cunha vocación clara de meter o dedo na chaga social e política. Nacía da impaciencia, si, pero quizais tamén dunha certa concepción da lingua como campo de batalla permanente. Querían ser, e foron, a pinga malaia que nos recordase que a normalidade non se regala, conquístase. Ou iso dicían.

O día a día da “normalización”: Motor, altofalante… ou parte da paisaxe institucional?

Pero, na práctica, que fai A Mesa? O seu menú é variado. O prato principal, o máis coñecido, é a denuncia. Ese rosario de agravios cotiáns: a administración que non che entende (ou non quere), o banco que che impón o castelán, o médico que te mira raro… A Mesa recolle estas queixas a través da súa Liña do Galego, asesora e, sobre todo, amplifica o malestar. Os seus informes anuais son como as notas do colexio: sempre hai quen suspende e sempre levantan bochas.

Pero non só viven do lamento. Tamén son unha factoría de propostas e campañas: o etiquetado en galego (“Queremos Galego!” como berro de guerra), a sinaléctica teimuda, a presión sobre as tecnolóxicas para que nos fagan caso… Petaron en todas as portas, buscaron diálogos (ás veces monólogos) coas administracións. Defínense como apartidistas e financiados polos socios, o que lles dá un aire de independencia franciscana, aínda que a ninguén se lle escapa que a súa axenda e o seu discurso resoan máis nun lado do espectro político ca noutro. É o inevitable peaxe de traballar no campo minado da lingua.

A súa fortaleza? Esa base social fiel, eses milleiros de cotizantes que lle dan lexitimidade. Un exemplo case exótico de activismo cívico sostido no tempo, nunha sociedade que prefire o “bilingüismo de sofá” e a queixa de bar. A súa debilidade percibida? Quizais converterse, para algúns, nun ruído de fondo, nesa voz que sempre di “non abonda”, mesmo cando a xente do común xa está noutras guerras. “É que sempre están coa queixa, nunca propoñen algo en positivo que ilusione”, –  quéixase un profesor de secundaria, esgotado de batallas lingüísticas na aula.”

Luces e sombras dun camiño costa arriba (e quizais en círculo)

Falar de normalización lingüística é meterse nun labirinto conceptual. Que carallo significa “normalizar” o que foi violentamente “anormalizado”? Abonda con garantir o dereito formal a usar o galego, coma quen ten dereito a pedir auga da billa? Ou hai que aspirar a unha igualdade real de uso e prestixio, a que o galego sexa tan “cool” como o inglés de serie americana? E como se fai iso sen que media Galicia pense que lle estás impoñendo a lingua dos avós? Preguntas trampa sen resposta fácil.

A Mesa teno claro: aposta pola igualdade plena, sen medias tintas. Só así, din, se salva o idioma do museo etnográfico. O seu traballo, hai que recoñecelo, axudou a crear conciencia, a poñer nome a discriminacións antes invisibles e a meter presión nos despachos. Sen eles, a lingua sería aínda máis un asunto exclusivo de filólogos con parches nos cóbados.

Pero aquí vén o “pero”, o reverso tenebroso. Hai quen ve o seu enfoque como maximalista, atrincheirado. “Mira, eu quero falar galego, pero non quero sentir que estou nunha manifestación cada vez que abro a boca”, – comenta unha moza no centro de Ourense.”  Critícaselles a súa estratexia de confrontación constante, que pode xerar máis anticorpos ca adhesións. Bótase en falta máis traballo na “sedución”, na creación de espazos amables e desacomplexados para o galego, fronte á focalización case obsesiva na denuncia do incumprimento legal. O propio Monteagudo insiste na necesidade de “ampliar o perímetro”, de buscar melodías que enganchen máis aló dos convencidos de sempre.

Tamén se lles acusa de rixidez en debates endiañados como o educativo, onde calquera solución deixa feridos. E, por suposto, non faltan os ataques dende certos medios e púlpitos políticos, acusándoos de ser un “chiringuito subvencionado” ou de ter unha axenda oculta (coma se a defensa do idioma non fose unha axenda política en si mesma). Ataques que A Mesa rexeita con indignación, defendendo a súa lexitimidade. É a eterna pregunta: son o termómetro necesario que marca a febre da desigualdade, ou un termostato avariado que só quenta o ambiente e afasta aos tépedos? Se cadra, un pouco das dúas cousas. E se cadra, o problema non é só o termostato, senón a casa enteira.

O Decreto que acendeu a faísca (e confirmou as sospeitas)

Se houbo un momento de catarse colectiva, onde as cartas quedaron boca arriba, foi a guerra do “Decreto do Plurilingüismo” de 2010. Aquela norma do PP, que reducía a presenza do galego nas aulas e introducía consultas aos pais (dinamitando o papel técnico-pedagóxico), foi vista por A Mesa e gran parte do galeguismo como unha bomba na liña de flotación da normalización. A resposta foi masiva, histórica.

Pero o dano máis profundo non foi só lingüístico, foi simbólico: a quebra oficial dese “consenso sagrado” que quizais nunca existiu fóra dos discursos. Foi a constatación de que a lingua podía ser, sen disimulo, munición electoral. E desa ferida aínda supuran desconfianzas e resentimentos. As batallas pola toponimia (esa teima por chamar Sanxenxo a ‘Sangenjo’), pola xustiza (onde o galego é case un estranxeirismo), ou polos medios públicos son outros episodios deste serial onde A Mesa actúa como fiscal popular, colleitando aplausos e apupos a partes iguais.

Desafíos do século XXI: A rede, a mocidade e o cansazo vital

Hoxe, o taboleiro de xogo é aínda máis fodido. Globalización, Netflix, TikTok… O galego compite nun mercado lingüístico feroz. A Mesa presiona a Google, promove cancelos… pero a loita é desigual, case quixotesca. E logo está o inimigo interior, o máis difícil de combater: nós mesmos. Os datos do Instituto Galego de Estatística (IGE) son un martelo pilón: o galego como lingua inicial e habitual segue caendo, sobre todo nas cidades e entre a xente nova. A transmisión familiar, esa cadea que nos unía ao pasado, está oxidada.

Isto non son só números fríos. É a historia dese rapaz de instituto que cambia ao castelán cos colegas por medo ao ridículo, á etiqueta de “paleto” ou “radikal”. É a nai que pide cita en galego e recibe como resposta un silencio administrativo ou unha mirada de “¿perdona?”. Son esas pequenas rendicións diarias, esa fatiga de ter que “reivindicar” o que debería ser normal, o que quizais as estatísticas non contan pero que envelena o pozo da convivencia lingüística. ¿Abonda coa escola para reverter isto? ¿Ou cómpre algo máis que militancia e leis? ¿Como facer que falar galego sexa, simplemente, normal e non un acto de resistencia cultural?

Persisten as vellas inercias da diglosia, esa sensación de que unha lingua vale máis ca outra. E a polarización política segue usando a lingua como un kleenex. Ante isto, a pregunta é inevitable e incómoda: Despois de case corenta anos de activismo da Mesa, de leis, de plans… por que as cifras do IGE son tan teimudas na súa tendencia á baixa? Fallou a estratexia? Quedou obsoleta a ferramenta da reivindicación constante? Serve a mesma receita da ‘resistencia’ e a ‘denuncia’ cando o desafío xa non é só a administración, senón o algoritmo e a propia conversa no patio do colexio?

A última palabra é nosa

A Mesa pola Normalización Lingüística é, guste ou non, parte da nosa paisaxe sentimental e política. Un actor incómodo para uns, un mal necesario para outros, un símbolo para moitos. A súa teimosía forma parte da historia recente deste país, dos intentos (exitosos? fracasados?) por darlle ao galego un sitio digno máis aló do folclore e das leis que ninguén cumpre. É o espello incómodo que moitos prefiren non mirar.

Podemos discutir eternamente sobre os seus métodos, o seu ton, as súas prioridades. Podemos pensar que se pasan de freada ou que non aceleran o suficiente. Pero iso, no fondo, é seguir xogando ao despiste, botando balóns fóra.

A pregunta non é que fai A Mesa. A pregunta é por que aínda ten que facelo é que carallo facemos nós.