A sanidade pública galega en caída libre

¿De verdade imos seguir finxindo que todo vai ben mentres a sanidade pública galega fai augas por cada recuncho? Semella unha pregunta dura, pero non queda outra que lanzala directamente e sen anestesia. Nos últimos anos, asistimos a un declive evidente do sistema sanitario de Galicia, mentres a Xunta repite mantras coma se todo fose cuestión de catro ajustes puntuais. O panorama é desolador, con PAC pechados, listas de agarda interminábeis e profesionais que foxen espantados da precariedade. Hai quen prefire botarlle a culpa ao azar ou xustificalo cunha crise conxuntural. Mais se un revisa un chisco a hemeroteca e as estatísticas oficiais, atopa un rastro de recortes e decisións pouco afortunadas que explican perfectamente a caída libre na que se ve atrapada a nosa sanidade.

A orixe dunha traxedia anunciada

Para comprender como se foi configurando este desastre, cómpre remontarse a finais dos anos 80, cando se comezou a traspasar a xestión da sanidade desde o Estado central ás comunidades autónomas. Nun principio, a idea non era nada descabellada: buscar unha descentralización que achegase os recursos ás peculiaridades de cada territorio. Parecía lóxico que Galicia, cunha poboación dispersa no medio rural e unha xeografía complicada, precisase un modelo adaptado á súa realidade. Con todo, xa nesa época, existían voces que advertían dun problema latente: as transferencias chegarían acompañadas de compromisos de gasto e de estruturas burocráticas que podían non se adaptar aos orzamentos dispoñibles.

Non tardou en verse que o plan inicial, concibido para mellorar a atención primaria e os hospitais comarcais, ficaba nunha especie de limbo. As zonas rurais pasaban por apuros para reter persoal, pois os profesionais médicos preferían destinos con mellores condicións laborais, máis servizos e posibilidades de especialización. Ao mesmo tempo, a Administración galega teimaba en proxectos faraónicos para erguer grandes complexos hospitalarios nas principais cidades, sen que iso se traducise nunha mellora real para quen vivía máis aló deses núcleos urbanos. Anos despois, coa chegada da crise económica de 2008, o castelo de naipes resentiuse aínda máis, porque as tesoiradas orzamentarias pillaron un sistema xa cheo de fisuras.

A desaparición disimulada da atención primaria

Unha das máximas que se repetía ad nauseam en informes técnicos e discursos políticos era que a atención primaria debía ser o piares fundamental de calquera sistema sanitario. Incluso a Organización Mundial da Saúde indica desde hai décadas que reforzar a atención de proximidade axuda a previr saturacións hospitalarias e ofrece un servizo máis humanizado. Mais, en Galicia, esta consigna transformouse nunha reliquia retórica, porque a realidade é a súa paulatina desintegración. Moitos centros de saúde carecen de medios suficientes, e hai concellos onde os médicos só aparecen un par de días á semana. Outros, simplemente, ven como as prazas quedan vacantes porque a oferta laboral resulta pouco atractiva: contratos curtos, retribucións discretas e escasas oportunidades de formación contínua.

Se un decide afondar un pouco nas estatísticas que ofrece o propio Sergas, descobre datos inquietantes sobre a falta de profesionais e o aumento das listas de agarda para consultas básicas de medicina familiar. Por non falar dos desprazamentos forzosos que os médicos deben facer para cubrir ausencias, o cal se traduce nunha atención máis acelerada e superficial, un maior número de erros e unha merma da relación médico-paciente. Hai casos concretos en zonas do interior galego onde, se un se pon malo un venres, debe agardar ata o luns para recibir unha atención adecuada, sempre e cando non toque o médico de vacacións ou de baixa. Mentres tanto, a Xunta defende que cada vez hai máis prazas convocadas e máis recursos. Pero a pregunta é: onde están eses recursos, quen asume esas prazas e con que condicións?

O rumbo crecente dos recortes e a privatización encuberta

A medida que medrou o discurso oficial de que “hai que optimizar recursos”, aplicáronse recortes de persoal e reduciuse o número de camas dispoñibles nalgúns hospitais comarcais. O habitual era escoitar argumentos que falaban de “aumento da eficiencia”, como se a saúde das persoas fose un balance contable. Neses anos, entre 2010 e 2015, os orzamentos da sanidade pública sufriron repetidas reducións, algo que amosan os informes anuais do Consello de Contas de Galicia. Ao mesmo tempo, ían aparecendo convenios con empresas privadas e subsistemas que se aproveitaban da precarización para medrar. A retórica oficial fala de colaboración público-privada, pero moitos colectivos sanitarios e sociais denuncian que isto non deixa de ser unha vía para desmantelar, paso a paso, o que antes era un servizo integramente público.

Non é un segredo que numerosos hospitais privados e concertados fixeron o seu agosto grazas ás derivacións de pacientes que os centros públicos non podían asumir polas listaxes de agarda. O conto de que a colaboración coa empresa privada alixeiraría a carga das urxencias e cirurxías especializadas soaba ben sobre o papel, pero na práctica supuxo unha inxección de diñeiro a eses centros concertados, mentres os hospitais do Sergas sobrevivían con orzamentos minguanos. Ironicamente, os pacientes que podían pagar un seguro privado íanse liberando das demoras, e a poboación con menos recursos vía como a atención pública degeneraba. E, para disimular esta brecha crecente, bastaba con engrosar cifras de supostas melloras infraestruturais. Ao final, o que contaba era vender a foto dun hospital con paredes recén pintadas, sen importarlle a ninguén se dentro faltaban profesionais e aparellos diagnósticos decentes.

Das urxencias colapsadas ás listas eternas

As urxencias hospitalarias convertéronse nun termómetro implacable do estado calamitoso da sanidade galega. Non hai inverno no que non vexamos as fotos de corredores ateigados de padiolas, con pacientes que levan horas esperando unha cama. Hai testemuñas de profesionais que contan como teñen que facer quendas maratonianas sen descanso, a causa da falta de persoal. Mais, en vez de se buscaren solucións de base, optábase por parches. Se chegaba unha vaga de gripe, incorporábanse refuerzos de urxencia para cubrir ese pico puntual. Pasado o vendaval, volvíase á rutina de sempre, coma se non existise unha necesidade estrutural de máis medios.

As listas de agarda para consultas especializadas ofrecen outra perspectiva desoladora. Pacientes que esperan meses para unha cita con reumatoloxía ou dixestivo, chegando ás veces a un ano ou máis para intervencións cirúrxicas que, teoricamente, non son urxentes pero afectan gravemente a súa calidade de vida. O Sergas adoita publicar números que parecen máis contidos, pero varios sindicatos denuncian que esas estatísticas se manipulan, poñendo en listas paralelas a quen aínda non recibiu a primeira cita. Hai quen di que estamos diante dunha obra de prestidixitación burocrática: se non estás rexistrado oficialmente nunha lista, non contas como paciente en espera, e así pódese presumir de datos medianamente aceptábeis. O problema é que a dor das persoas non entende de papeis, nin de triles administrativos, e xente con doenzas crónicas ou pendente de operacións fica sen solucións reais.

O factor demográfico e o envellecemento

Podería pensarse que toda esta problemática se vería mitigada por un descenso da poboación, pero iso resulta un cruel engano. Galicia enfróntase a un severo envellecemento: somos unha terra onde cada vez hai máis maiores e menos persoas en idade laboral. O custo sanitario, por lóxica, medra nunha poboación anciá, con doenzas crónicas e dependencia. A pesar diso, os gobernos de quenda aparentan non entender o impacto deste cambio demográfico. En vez de reforzar servizos sociosanitarios e mellorar as condicións de residencias e centros de día, asistimos a un sistema que reacciona tarde e mal. A consecuencia é un colapso no que as persoas con máis necesidades acaban abandonadas polas redes oficiais, mentres a familia asume coidado e gastos.

Ademais, os problemas para acceder á asistencia especializada multiplícanse en lugares con escasa poboación, onde pechar un centro de saúde ou reducir servizos de pediatría xa non sorprende a ninguén. Quen viva na periferia dunha cidade aínda pode ter unha alternativa relativamente próxima, pero quen resida nos Ancares, no Courel ou na Costa da Morte, queda á intemperie. Non poucas voces, como a Plataforma en Defensa da Sanidade Pública, alertan de que este abandono do rural é unha forma de castigo encuberto: como non hai rendibilidade económica, é fácil recortar sen medo a unha revolta cidadá de grande envergadura. O rural galego está afeito a arranxar os seus problemas en solitario e, se a iso lle engadimos o despoboamento constante, fica un panorama ideal para que os gobernos deserten impunemente.

O peso da política e do mercado do voto

Non se pode falar de crise sanitaria en Galicia sen afondar no factor político. Nos últimos lustros, gobernos de distinta cor prometeron cada un a súa reforma salvadora. Pero, a maiores do discurso electoral, faise difícil ver un plan a longo prazo que aborde as doenzas endémicas do sistema. O Partido Popular mantivo, na etapa de Alberto Núñez Feijóo, un discurso de “consolidación e modernización” que, en realidade, agochaba recortes. Pola súa banda, cando houbo cambios de goberno noutros niveis, foi habitual atopar reticencias para eliminar convenios cos grandes grupos privados. A política do día a día, con proxectos de catro anos, resulta incompatible cunha planificación sanitaria seria, que require dunha perspectiva de cando menos unha ou dúas décadas.

E, por suposto, está a cuestión do voto. Resúltalle moi rendíbel a un político inaugurar un hospital impresionante con moito ruído mediático, en lugar de facerse cargo das necesidades dun centro de saúde no medio do monte. O primeiro ofrece titulars grandilocuentes, mentres o segundo apenas consegue visibilidade. Así, o marketing político devora os recursos que deberían ir destinados a reforzar o persoal, a investigación e a dotación tecnolóxica de cada centro. Galicia viu demasiadas fotos con mandatarios empuñando un gran lazo para cortar a cinta dunha infraestrutura, como se se estivese a celebrar unha voda, cando en realidade, tempos despois, a propia infraestrutura acaba infrautilizada por falta de dotación orzamentaria.

A lexítima revolta dos profesionais

Non resulta estraño que o persoal médico, de enfermaría e demais profesionais leve anos clamando no deserto. É frecuente ver manifestacións e folgas sectoriais en defensa da sanidade pública, con bandeiras que reclaman máis prazas, maior estabilidade contractual e reforzo das urxencias. O Movemento Galego en Defensa da Sanidade Pública (constituído por plataformas comarcais e sindicais) denunciou ata a saciedade a vulneración do dereito á saúde e as condicións indignas ás que se enfrontan os profesionais, con quendas que exceden o razoábel e salarios que non compensan nin a metade do estrés derivado.

Hai exemplos de profesionais que dan o paso de emigrar, non só fóra de Galicia, senón incluso fóra de España, porque noutros países atopan contratos fixos e perspectivas de carreira. E mentres iso sucede, aquí seguimos oíndo que, en canto cheguen novos médicos e enfermeiros, resolverase o problema. Unha grande falacia, porque eses novos efectivos, se chegan, atoparán un sistema tan precarizado que non tardarán en facer as maletas. O Sergas semella estar atrapado nunha rolda perversa, na que a falta de persoal xera máis saturación, e esa saturación expulsa a máis profesionais.

Un futuro que no pode esperar

Se nos atrevemos a mirar cara a adiante, é evidente que a situación non mellorará con catro parches. Hai quen soña cun plan integral que recupere a vocación de servizo público, invista na atención primaria como eixo vertebrador do sistema, blinde as condicións laborais e contrate o persoal que realmente cómpre para os hospitais e os centros de saúde máis marxinais. Tamén sería imprescindible un cambio de cultura política, que poña fin ao curtoprazismo e á obsesión pola foto electoral. Pero, sinceramente, resulta complicado ser optimista vendo o nivel de autocompracencia das autoridades.

Mentres seguimos cun modelo que reparte diñeiro a empresas privadas cada vez que o sistema público se ve incapaz de absorber as súas tarefas, a sangría do financiamento e do persoal non vai deter. É unha trampa que beneficia a quen queren facer negocio coa saúde, e prexudica ás persoas que, tarde ou cedo, precisarán atención médica. Non é casualidade que aparezan, con cada vez máis frecuencia, aseguradoras privadas oferendo pólizas a prezos competitivos, aproveitando o descontento xeral coas listaxes de agarda. E, cando se mercantiliza o servizo sanitario, as persoas con menos recursos son as que levan as de perder.

Conclusións

Alguén dirá que a sanidade galega non pode estar tan mal, posto que aínda conseguimos acudir a un hospital e sair del cun tratamento prescrito. Esa é a típica resposta condescendente, coma quen di que non hai fame no mundo porque nalgunhas casas aínda se come tres veces ao día. Pero os datos cantan, e as voces dos profesionais e dos pacientes confirman un deterioro tan evidente que só un cego podería negalo. Despois de décadas de propaganda, de recortes e de privatizacións encubertas, a sanidade pública galega está en franca caída libre, a pesar de que cada vez somos menos galegos e máis vellos. Resulta un paradoxo cruel que unha terra con tantos séculos de historia e tanto potencial humano permita que o seu benestar colectivo se desmorone naquel aspecto que debería ser máis sagrado: a saúde.

Quen queira seguir enganándose pode facelo, repetindo que con catro axustes e un par de inauguracións se resolverá o caos. Pero quen teña pisado un centro de saúde en precario ou teña agardado meses por unha proba diagnóstica sabe que isto non é ningunha lenda urbana. E se continuamos deixándonos levar pola inercia, un día descubriremos que o que hoxe semella un atraso de semanas se converterá en meses, e que o que agora se arranxa con queixas públicas se tornará nunha emerxencia total.

Unha cousa máis

Mentres non haxa unha vontade firme de recuperar a sanidade pública como prioridade real, a caída libre proseguirá, e a única dúbida é saber cantas persoas terán que pagar as consecuencias antes de que alguén se decida a frear este declive. O futuro, se é que aínda hai tempo, está nas mans de quen se negue a calar e teime en defender un dereito tan básico como a atención sanitaria, porque a dignidade dun pobo tamén se xoga cada vez que abrimos a porta dun centro de saúde. O resto é palabrería política que nin cura nin consola a ninguén.