O galego como ferramenta política

Será que o idioma galego serve para algo máis ca ler os carteis da estrada e lucir catro frases nos discursos do Día das Letras, ou estamos ante unha arma política tan poderosa como ignorada? Esa é a pregunta que deberiamos facernos antes de nos enredar en promesas pomposas e cruzadas identitarias. O galego, malia que a algúns lles pareza un adorno museístico, converteuse ao longo dos séculos nun recurso estratéxico para quen desexa gobernar tanto as institucións coma os afectos colectivos. É coma esa cociña de aldea que todos gabamos polo sabor auténtico, pero que moitos acaban substituíndo por un microondas barato cando a pragmática da vida moderna apreta. E, porén, se observamos con atención, descubriremos que as disputas arredor do galego nunca foron un simple xogo de retóricas culturais, senón un escenario de batalla cun valor político e social incalculable.

Raíces históricas e simbolismo do galego

Se hoxe falamos de lingua como ferramenta política é porque existe un pasado que foi modelando o galego como signo de identidade e, por suposto, como bandeira de loita. Na Idade Media, o galego-portugués era a lingua de escritores e trovadores, un vehículo cultural de prestixio que brillaba nas cortes e nas rúas. Era tan vivo e tan lexítimo como calquera outro idioma peninsular. Pero logo chegou o centralismo da Coroa de Castela, e a partir de finais do século XV o castelán instalouse como a fala do poder, forzando ao galego a vivir na penumbra das aldeas e nos confíns das relacións familiares. A represión non foi inmediata nin total, pero si constante, erosionando devagar a presenza pública do galego.

Durante séculos, o idioma quedou asociado ao rural, á suposta incultura e ao atraso, mentres a burguesía mercantil e a burocracia oficial abrazaban o castelán como sinal de modernidade. Xa o dicía Vicente Risco, un dos intelectuais de Nós, que o problema non era tanto que o galego desaparecese, senón que o falaban os que tiñan menos poder para defendelo. Así de crúa era a realidade. Foi necesario agardar polos grandes fitos do Rexurdimento, coa figura incontornable de Rosalía de Castro, para que o galego recuperase certa dignidade literaria e comezase a abrirse paso na conciencia colectiva como un patrimonio a protexer. Non era só unha cuestión romántica, senón un acto de reivindicación: a lingua non quería ser máis un dialecto folclórico, senón un símbolo de identidade e, polo tanto, de resistencia.

Entre a represión e a reivindicación na época contemporánea

O franquismo supuxo un golpe mortal para calquera expresión lingüística que non fose a castelá. O galego quedou relegado a un ámbito doméstico e a quen o empregaba en público podía caérselle enriba o estigma da incultura e, se as cousas viñan mal dadas, algún que outro problema coa autoridade. Porén, esa represión xerou un efecto de cohesión en certos sectores nacionalistas e galeguistas, que comezaron a ver na defensa do idioma unha vía para se enfrontaren á dictadura. Non se trataba unicamente de manter viva unha tradición, senón de facer oposición política. Dende o Seminario de Estudos Galegos ata as Irmandades da Fala, existiu toda unha rede de activismo que situou a lingua no centro do debate e, nun movemento arriscado e con moito mérito, reforzou o galego como trinchera cultural.

Coa chegada da democracia e o Estatuto de Autonomía de 1981, parecía que o idioma ía por fin ocupar o lugar que lle correspondía. A Lei de Normalización Lingüística de 1983 recoñecía o galego como lingua oficial xunto co castelán, abríase espazo para a súa presenza na administración e no ensino, e ata se abriron canles de radio e televisión que se expresaban en galego. Pero ese foi só o primeiro acto dunha obra complexa: a politización do idioma comezaba a tomar forma e, como sucede sempre que hai unha fonte de poder simbólico, os partidos políticos movéronse con coidado para utilizar o galego segundo a conveniencia do momento.

Da normalización á arma política

Segundo datos do Instituto Galego de Estatística en varias enquisas realizadas dende os anos noventa, o uso do galego foi diminuíndo de forma especialmente acusada nas áreas urbanas, sinal de que a política lingüística, lonxe de ser consensual, seguía nunha tensión permanente. Se un partido pretendía exhibir un compromiso co autogoberno e co “país,” viña ben lanzar mensaxes en galego, reivindicar a súa oficialidade e mesmo facer gala de certo galeguismo de manual. Outros, pola contra, empregaban un castelán sen contemplacións, acusaban de impoñer un “bilingüismo forzoso” ou un “monolingüismo encuberto” e retrataban os defensores do galego como uns sectarios que só queren meterlles o idioma á forza aos cativos. Xa hai tempo que os grandes dirixentes descubriron que o galego serve para darse un verniz enxebre e gañar complicidades, ao tempo que pode converterse nun comodín para acusar o rival de imposición ou de electoralismo barato.

O resultado é unha danza absurda que se repite elección tras elección. Algúns berran que quen non fala galego está a traizoar a terra, outros fan gala de galeguismo só diante das cámaras para logo esquecer o idioma nos despachos. E, por suposto, a cantinela de que o galego é un idioma de pailáns ou un pretexto de catro radicais non deixa de resoar polas redes e os platós de televisión. Tampouco falla quen, en vez de fomentar un uso normalizado, prefire pendurar carteis en castelán durante a campaña para que “ninguén se sinta excluído,” coma se a xente fose alérxica ao galego. E en medio desta rolda de malentendidos intencionados, moitos cidadáns preguntámonos onde queda o debate real sobre políticas lingüísticas serias, estables e non supeditadas a intereses partidarios.

Contradiccións e falacias

Unha das grandes falacias que algúns politicos empregan é esa frase feita de que “o galego non interesa, porque é un idioma minoritario e non serve para globalizar.” É o típico argumento preguiceiro, propio dunha mentalidade que confunde utilidade con cantidade, coma se a cultura fose unha pura estatística de rendibilidade. A estas alturas, xa deberíamos saber que preservar a diversidade lingüística é esencial, non só para a riqueza cultural, senón para a propia saúde democrática. Se vivísemos nunha sociedade onde só houbese un idioma lexítimo para os asuntos de goberno, veriamos como a pluralidade de visións e matices culturais se empobrece a marchas forzadas. Nun contexto europeo, onde coexisten multitude de linguas oficiais e de uso cotián, resulta chocante que aínda teñamos que defender a importancia do galego con argumentos tan básicos.

Outro mito recorrente é o da suposta imposición do galego. “Van obrigar os nosos fillos a falar na aula o que non se fala na rúa,” din algúns cun convencemento teatral. Pero se hai algo que a experiencia nos ensina é que o uso real da lingua non se pode impor sen máis, nin desde un decreto nin desde unha arenga patriótica. O que si se pode facer é garantir espazos de aprendizaxe, medios de comunicación dignos, incentivos para as empresas que rotulen en galego e, sobre todo, un apoio institucional que reforze a presenza do galego na vida pública sen descartar o castelán.

Uso político da lingua

Non se trata de poñer un idioma por riba do outro, senón de non excluír aquel que historicamente foi excluído. Non hai nada máis ridículo ca un político defendendo a liberdade lingüística mentres torce o fociño cando un xornalista lle fai unha pregunta en galego. É coma se un cociñeiro pregase polos sabores naturais mentres só serve pratos precociñados.

E falando de contradicións: quen está ao mando do poder autonómico moitas veces fía o seu discurso na exaltación das raíces galegas, pero se rascamos un pouco, podemos acabar atopando discursos institucionais en castelán de principio a fin, para non “espantar” a quen non entenda o galego, coma se este fose un dialecto exótico aprendido en media hora. Hai quen reclama que o galego non se converta en barreira, pero o que realmente temen é que teña visibilidade e autoestima de seu, porque unha lingua con prestixio é unha lingua con capacidade de xerar pensamento e debate. E iso sempre resulta incómodo para quen prefire que nada se mova do sitio.

A forza da sociedade civil

Podería parecer que todo se decide no Parlamento, pero hai que recoñecer o labor das asociacións culturais, dos colectivos de base e de moitas persoas anónimas que, por convicción ou simple respecto pola pluralidade, manteñen o galego vivo. Sen esa rede de xente que emprega a lingua no día a día, que a transmite con orgullo aos fillos, que reivindica a súa presenza en todos os ámbitos (desde o xudicial ata o deportivo), a política oficial teríao moito máis doado para arrinconar o galego a catro leises de museo.

Hai proxectos audiovisuais que demostran que se poden crear contidos atractivos, modernos e competitivos en galego, sen renunciar á calidade nin a chegar a amplas audiencias. Pensar que o galego non vende ou non interesa é, ademais dun prexuízo retrógrado, unha mentira que se refuta ao pouco que un navegue pola rede e atope exemplos de música, cinema e literatura que son seguidos por milleiros de persoas, dentro e fóra de Galicia.

A xeito de contraste, sería inxenuo negar que tamén hai sectores que rexeitan frontalmente o galego e que, con moita mala leite, aproveitan cada pequena controversia (dende un posible erro ortográfico nun folletín institucional ata o cambio de topónimos nos mapas) para arremeter contra o que eles definen como “censura lingüística.”

Política, compromiso e lingua

Ao final, todo se reduce a un xogo de poder. Uns queren apropiarse do galego coma quen se pon un traxe rexional para a procesión, outros rexeitano para ir de cosmopolitas e deixar claro que eles non se rebaixan a un suposto localismo. E por detrás de tanta comedia, os datos seguen indicando que a transmisión interxeracional do galego se está enfraquecendo e que, se non se toman en serio as políticas públicas de apoio e prestixio, acabaremos discutindo outra vez se o galego é unha reliquia folclórica ou unha ferramenta viva e útil. O verdadeiramente curioso é que, sendo o galego un símbolo tan forte e un elemento tan esencial da nosa cultura, se vexa reducido tantas veces a arma de campaña e slogan de quenda. Esa é a maior ironía de todas.

En contraposición a este panorama agridoce, hai xente que defende o galego con naturalidade, sen pompa nin paternalismos. Por riba de todo, o galego é un idioma con plena capacidade de comunicar, crear e innovar, un idioma que non precisa que o politicen, senón que o respecten e o usen con normalidade.

Visto así, o problema non está na suposta limitación do idioma, senón na curta visión dalgúns políticos que o manipulan para colleitar votos ou dar a impresión de defender identidades ofendidas. O galego é moito máis ca un himno electoral: é un activo cultural de primeira orde. E, nun país que presume de historia, paisaxe e gastronomía, renunciar á lingua equivale a vender unha parte da súa alma. Quen queira velo coma unha extravagancia, está no seu dereito, pero non deixará de ser paradoxal que, en pleno século XXI, aínda andemos a debater sobre a pertinencia dun idioma que leva mil anos enchendo de matices a nosa forma de estar no mundo.

Unha cousa máis

O galego, para ben ou para mal, seguirá a ser un factor de confrontación política e social mentres haxa quen o trate como un simple recurso electoral ou unha ameaza. Se nos paramos a pensar, que maior paradoxo có de dispor dunha ferramenta tan rica e, ao mesmo tempo, discutir seriamente se merece ocupar un espazo digno no noso futuro?

Vendo todo isto, a resposta á pregunta inicial é clara: o galego si que serve para algo máis ca un adorno simbólico, pois segue a ser un espello onde se reflicte toda a confusión, a hipocrisía e os anhelos de pertencenza da política galega. E, se aínda hai quen dubide ou ironice sobre a súa utilidade, quizais debera poñer a orella un pouquiño máis preto da xente que o emprega cada día, sen estridencias nin demagoxias, pero cun convencemento fondamente político: non hai nada máis subversivo que falar con voz propia.