A precariedade do rural e o mito do “retorno á aldea”

Galicia… Unha terra que sempre nos evoca imaxes de paisaxes verdes, mariñeiros loitando co Atlántico, e aldeas tranquilas onde parece que o tempo se detivo. Imaxes que, por certo, aínda perviven no imaxinario colectivo, mesmo no noso, que crecimos escoitando historias dos nosos avós sobre a vida no rural. Pero, detémonos a pensar na realidade que se esconde tras estas postais? Porque, se somos honestos, debemos recoñecer que ese rural idílico que idealizamos non sempre se corresponde coa experiencia vital de quen o habita, nin moito menos co futuro que lle agarda.

Estamos nun tempo, ademais, no que semella que volve a estar de moda falar do “retorno á aldea”. Escoitamos voces que, dende a cidade, animan a buscar unha vida máis auténtica, máis conectada coa natureza, lonxe do estrés e do ritmo frenético urbano. E non lles falta razón, en parte. Quen non soñou algunha vez con desconectar do asfalto e atopar refuxio nesa suposta tranquilidade rural? A pandemia, por certo, intensificou este desexo, este anhelo por un cambio de vida. Pero, é realmente tan sinxelo como mudarse á aldea e empezar de cero? É o rural galego un espazo preparado para acoller este éxodo urbano? Ou estamos a caer nun novo mito, nunha idealización que ignora a complexidade e as dificultades do noso territorio?

Un pouco de historia

Para entendelo, quizais debamos dar un paso atrás e mirar a historia. Galicia sempre foi unha terra eminentemente rural. A nosa identidade, a nosa cultura, están profundamente enraizadas nesa vida campesiña, nunha relación simbiótica coa terra e co mar. Pero, que pasou para que ese rural, que foi o eixo da nosa sociedade durante séculos, se atope agora nunha situación tan delicada? A resposta, como tantas veces, non é sinxela nin unívoca. É o resultado dunha serie de procesos históricos, económicos e sociais que se foron acumulando ao longo do tempo.

Pensemos na emigración, por exemplo. Durante décadas, Galicia foi unha terra de éxodo. Xente nova, buscando un futuro mellor, marchou cara a América, cara Europa, cara outras rexións de España máis industrializadas. As aldeas baleiráronse, perderon a súa forza demográfica, a súa capacidade de renovación. E este non foi un fenómeno puntual, senón unha constante que marcou o século XX e que aínda hoxe segue a ter as súas consecuencias. Como podemos construír un futuro no rural se perdemos o noso activo máis importante, a nosa xente?

Logo, está o cambio de modelo económico. A Galicia rural tradicional, baseada na agricultura e na gandería de subsistencia, foi perdendo peso a medida que avanzaba a industrialización e a terciarización da economía. As formas de vida mudaron, as necesidades tamén. E o rural, en moitos casos, non foi quen de adaptarse a estes cambios coa mesma velocidade que o urbano. Isto non significa que a agricultura e a gandería non teñan futuro en Galicia, nin moito menos. De feito, teñen un papel fundamental que xogar, especialmente nun contexto de crecente preocupación pola soberanía alimentaria e a sustentabilidade ambiental. Pero, debemos ser conscientes de que non podemos volver a un pasado idealizado. O rural do século XXI debe ser diferente, debe ser capaz de innovar, de diversificar, de atopar novas fontes de riqueza e de emprego.

E aquí é onde entra en xogo o mito do “retorno á aldea”. É comprensible que, ante a incertidume do mundo actual, ante a precariedade laboral e vital nas cidades, moita xente busque refuxio no rural. A idea de volver ás raíces, de recuperar un estilo de vida máis sinxelo e auténtico, resulta moi atractiva. Pero, debemos ser cautos. Non podemos caer na trampa de pensar que o rural é unha especie de paraíso perdido, un lugar máxico onde todos os problemas se resolven por arte de birlibirloque. O rural galego, como calquera outro territorio, ten as súas propias dificultades, as súas propias contradicións.

A precariedade real do rural galego

Porque, de que falamos cando falamos de “precariedade do rural”? Non se trata só de problemas económicos, aínda que estes sexan, sen dúbida, moi importantes. A precariedade rural abrangue moitas máis dimensións. É unha precariedade demográfica, co envellecemento da poboación e a falta de relevo xeracional. É unha precariedade de servizos, coa dificultade de acceso á sanidade, á educación, ao transporte público, á conexión a internet de alta velocidade. É unha precariedade de infraestruturas, coa deterioración de estradas, de camiños, de equipamentos básicos. É unha precariedade laboral, coa escaseza de emprego cualificado e ben remunerado, coa persistencia de formas de traballo precarias e informais. E é, tamén, unha precariedade cultural e social, coa perda de dinamismo comunitario, coa desaparición de espazos de encontro e de socialización, coa progresiva uniformización cultural.

Sanidade

Pensemos, por exemplo, na sanidade. No rural galego, o acceso á atención médica é, en moitos casos, un auténtico calvario. Os centros de saúde están cada vez máis afastados, os médicos de familia escasean, as listas de espera para especialistas son interminables. Para moita xente maior, que vive soa en aldeas illadas, unha simple consulta médica pode converterse nunha odisea. E non digamos xa se falamos de urxencias ou de atención especializada. Como podemos pretender fixar poboación no rural se non somos capaces de garantir un acceso digno e eficiente aos servizos básicos?

Educación

O mesmo podemos dicir da educación. O peche de escolas rurais é unha constante nas últimas décadas. Cada vez hai menos nenos nas aldeas, e os poucos que hai teñen que desprazarse a centros educativos máis grandes, moitas veces situados a varios quilómetros de distancia. Isto non só supón un problema loxístico para as familias, senón que tamén ten un impacto negativo na vida comunitaria das aldeas. A escola rural era, en moitos casos, o último espazo de encontro e de socialización que quedaba. Ao pechar as escolas, pechamos tamén unha parte importante da vida social e cultural do rural.

Emprego

As oportunidades laborais no rural galego son, na súa maioría, precarias e pouco diversificadas. O sector primario, a pesar da súa importancia, non é capaz de xerar emprego suficiente para manter a poboación. E outros sectores, como o industrial ou o de servizos avanzados, teñen unha presenza moi feble no rural. Moitos mozos e mozas que deciden quedar no rural vense obrigados a aceptar empregos mal pagados, temporais, sen apenas dereitos. Ou, directamente, teñen que marchar a buscar oportunidades noutras zonas. Como podemos falar de “retorno á aldea” se non somos capaces de ofrecer un futuro laboral digno e estable para quen decide vivir no rural?

O mito idealizado vs. a realidade complexa

É importante desmitificar esa visión idealizada do rural como un espazo de paz e harmonía onde todos os problemas se evaporan. O rural galego, como dixemos, ten unha riqueza cultural e natural inmensa, un potencial enorme. Pero tamén ten problemas moi serios, desafíos que non podemos ignorar. E o primeiro paso para afrontalos é recoñecer a súa existencia, deixar de mirar para outro lado.

O mito do “retorno á aldea” pode ser perigoso se nos leva a pensar que a solución aos problemas do rural é simplemente que a xente da cidade se mude ao campo. Non se trata só de repoboar demograficamente o rural, senón de revitalizalo economicamente, socialmente, culturalmente. E iso require políticas públicas ambiciosas, investimentos a longo prazo, un cambio de mentalidade. Non podemos esperar que o rural se salve só, por arte de maxia. Necesita apoio, necesita recursos, necesita que se lle recoñeza o seu valor estratéxico para o conxunto da sociedade.

Unha das grandes contradicións que vivimos hoxe en Galicia é que, ao mesmo tempo que falamos da precariedade do rural, asistimos a un auxe do turismo rural. Cada vez máis xente busca refuxio nas casas rurais, nos pazos rehabilitados, nos espazos naturais protexidos. E isto, en principio, podería parecer unha boa noticia. O turismo rural pode xerar ingresos, pode crear emprego, pode contribuír a dinamizar a economía local. Pero, debemos ser conscientes dos riscos. Un turismo rural mal planificado, masificado, pode acabar destruíndo precisamente aquilo que pretende protexer, a autenticidade e a singularidade do rural galego. Non podemos converter o rural nun parque temático para turistas urbanos. O turismo rural debe ser sustentable, respectuoso co medio ambiente e coa cultura local, e debe reverter beneficios reais para a poboación local.

Desafíos actuais e posibles vías de futuro

Entón, cales son os desafíos máis urxentes que debemos afrontar para garantir un futuro digno para o rural galego? Eu diría que hai varios eixes fundamentais nos que debemos traballar.

Mellora dos servizos básicos

É imprescindible garantir un acceso equitativo á sanidade, á educación, ao transporte público, ás comunicacións. Non podemos permitir que a xente do rural se sinta cidadáns de segunda categoría. Isto implica investimentos en infraestruturas, en persoal, en tecnoloxía. Implica tamén unha planificación intelixente dos servizos, adaptada ás necesidades específicas do territorio rural.

Diversificación económica

Non podemos depender exclusivamente do sector primario. Debemos apostar por novas actividades económicas que xeren emprego de calidade no rural. O turismo rural sustentable pode ser unha vía, pero non a única. Tamén debemos explorar as posibilidades que ofrecen as novas tecnoloxías, as enerxías renovables, a economía circular, a produción artesanal de alta calidade, a transformación de produtos agroalimentarios. O rural galego ten un potencial creativo e innovador enorme, que debemos saber aproveitar.

Relevo xeracional

É fundamental facilitar a incorporación de xente nova á vida no rural. Isto implica políticas de apoio á vivenda, ao emprendemento, á formación. Implica tamén a creación de espazos de encontro e de participación para a mocidade rural. Non podemos resignarnos a que o rural se converta nun espazo exclusivo para xente maior. Necesitamos sangue novo, ideas novas, enerxía nova para revitalizar o noso rural.

Posta en valor da cultura e da identidade rural

O rural galego ten un patrimonio cultural e natural único, que debemos protexer e promover. A nosa lingua, as nosas tradicións, a nosa paisaxe, son elementos de identidade que nos diferencian e que poden ser tamén un motor de desenvolvemento. Debemos apoiar as iniciativas culturais e sociais que nacen no rural, debemos fomentar o orgullo de pertencer a este territorio, debemos transmitir ás novas xeracións o amor e o respecto pola nosa terra.

Cooperación e a participación

Os problemas do rural non se poden resolver dende arriba, dende os despachos das administracións. Necesitamos a implicación de todos os actores sociais, das administracións públicas, das organizacións sociais, das empresas, da propia poboación rural. Necesitamos crear espazos de diálogo e de cooperación, onde se poidan compartir ideas, experiencias, recursos. Necesitamos que a xente do rural se sinta protagonista do seu propio futuro, que participe activamente na construción dun rural máis vivo, máis próspero, máis xusto.

Reflexións finais

Como chegamos ata aquí? É unha pregunta complexa, con múltiples respostas. Pero, quizais a pregunta máis importante agora sexa: que estamos dispostos a facer para cambiar esta realidade? Estamos dispostos a asumir a precariedade do rural como unha fatalidade inevitable? Ou estamos dispostos a traballar xuntos para construír un rural galego con futuro, un rural que sexa, de novo, un espazo de vida digna, de oportunidades, de esperanza? A resposta, como tantas veces, está nas nosas mans. E o tempo aprema. Porque o rural galego, como a nosa propia identidade, é un tesouro que non podemos permitirnos perder.