As Irmandades da Fala

¿Que muda na alma dun pobo cando as súas palabras, as de sempre, deixan de resoar nos salóns da vida pública? O rumor do vento nas carballeiras de Galicia ten moito de confidencia e resposta, pois di que, hai un tempo, houbo quen se levantou para lle dar un lugar central á lingua que nos acompaña dende o berce.

Raíces e xermolos no outono histórico

A comezos do século XX, Galicia tremía entre as lembranzas dun pasado glorioso e as feridas dun presente subalterno. Medraba a ansia de que, por fin, a fala galega habitase máis aló das cozinhas e das lareiras. Aquel rumor de renovación chegou ao corazón das cidades, onde mestres, avogados e xornalistas compartían a convicción de que o idioma era a chave que abría portas á nosa esencia. Inspirábanse nas voces do Rexurdimento, arrebatadas pola xenialidade de Rosalía e de Curros, mais sentían que a tarefa non podía quedar só no poético. Necesitaban erguer trincheiras culturais, dicir que o galego non era un dialecto do silencio senón un verbo cheo de luz. E así foi como un grupo de homes e mulleres idearon unha irmandade de corazón e pluma, dispostos a sacudir prexuízos.

O lume inicial da reivindicación

As Irmandades da Fala xurdiron formalmente en 1916, co latexo de quen sabe que as palabras poden ser espadas no combate contra o esquecemento. Aquel acto fundacional foi tan discreto como intenso. A xente reuníase en espazos pequenos, entre luces mortizas, para trazar un plan de acción que convertese a linguaxe nun estandarte de dignidade. Algúns víñanse de lugares de brétema e marexada, outros das serras onde a néboa se espreguiza cos primeiros albores. Traían relatos de inxustizas, rebeldías nas beiras do río, e sobre todo, a certeza de que, se a fala desaparece, desaparece a alma dun pobo.

Houbo quen propuña que todo se escribise en galego, aínda que iso resultase estraño para quen vivía acomodado ás rutinas do castelán. Houbo tamén quen chamou a isto un acto temerario, por pretender incluír o galego nas conferencias, nos panfletos e ata nas reflexións filosóficas. Pero era precisamente aí onde radicaba a forza do movemento: devolver á lingua a capacidade de nomear o mundo enteiro. Aqueles homes de palabra encendida falaban con paixón nas prazas, e de cando en vez soltábanlle un toque de retranca, porque en Galicia a ironía viaxa camuflada nas frases máis brandas.

A forza das palabras compartidas

Foi tal a acollida desta iniciativa, que pronto foron aparecendo Irmandades da Fala en diferentes cidades. Cada un destes núcleos convertíase nun proxecto de futuro, cunha fe inquebrantable na cultura que medra e se espalla coma un río ao recibir novos afluentes. As súas publicacións insistían en que non abonda coa letra impresa, senón que a lingua ten que se respirar na rúa, de boca en boca, como quen pasa un segredo antigo.

Aquelas mentes en efervescencia organizaban tertulias, actos literarios e, ás veces, pequenas representacións teatrais onde o pobo puidese recoñecerse nos personaxes e nas tramas. Hai quen conta que, naquel entón, ao escoitar un discurso en galego por primeira vez, algunhas persoas choraban sen saber moi ben por que, como se de súpeto lembrasen a infancia perdida. E nalgún recuncho, nunha taberna chea de ruxerruxe, alguén bradaba: “¡Nós imos falar o que sempre falamos!”, resumindo nun berro a reivindicación esencial das Irmandades.

Unha voz colectiva que brota no país enteiro

O xornal A Nosa Terra, que saíu á luz pouco despois, converteuse no altofalante fiel destas ideas, e a súa tinta camiñaba polas comarcas na maleta dos viaxeiros. Axiña se viu que as Irmandades da Fala non se conformaban cunha reformiña tímida, senón que aspiraban a un auténtico renacemento. Proclamaban que unha lingua viva non coñece fronteiras nin restricións, e que podía servir tanto para celebrar a nosa poesía como para discutir cuestións de política ou de xustiza social.

En veladas compostelás, nas que o viño corría con discreción, delineábanse os soños de transformar Galiza en referente cultural, de imitar o que outras nacións europeas estaban a facer coas súas linguas de seu. Soaba o nome de Irlanda, que loitaba polo seu gaélico, ou o de Cataluña, onde o catalán acadara xa certo recoñecemento. Pero sempre remataban dicindo o mesmo: “Nós non estamos a inventar nada novo, só queremos ser quen somos”.

A semente que fixo florecer consciencias

Pasados uns anos, a ditadura de Primo de Rivera freou en parte ese pulo, mais non conseguiu arrincar as raíces que, pouco a pouco, as Irmandades foran sementando. A memoria daqueles encontros seguía moi viva, iluminada polos que se negaban a abandonar o idioma, mesmo cando eran silenciados. E aí radica a grandeza deste movemento: no feito de que en cada aldea, en cada vila, seguía a haber quen contase os contos e as lendas en galego, quen cantase os seus romances sen traducir.

A pegada das Irmandades inspirou outros proxectos fulcrais, como a revista Nós ou o Seminario de Estudos Galegos, artellando unha rede de intelectuais e artistas que foron quen de elevar o prestixio cultural do noso idioma. Non estraña entón que, cando chegou a Segunda República, xa existise un substrato listo para reclamar, sen complexos, a oficialidade do galego e un Estatuto que recollera os nosos dereitos.

Un latexo que resoa no presente

Moitos anos despois, cando xa pasaran guerras e silencios impostos, o legado das Irmandades da Fala seguía vivo. As copias antigas dalgunhas das súas publicacións pasaban de man en man, acariciadas por lectores que buscaban unha palabra libre entre tanta censura. Aínda hoxe, cando polas sendas de Galicia un pode ulir a terra mollada e escoitar o murmurio do mar contra as pedras, resoan os ecos daquel discurso pioneiro: a lingua como latexo identitario, pero tamén como ponte ao universal.

Algunhas persoas, nas conversa cotiá, mesturan palabras dun castelán apresurado con expresións do máis enxebre galego, e fano cun sorriso que conserva o ronsel das Irmandades: o de defender que o noso idioma non é un adorno exótico, senón a materia con que se constrúe cada sentimento.

Epílogo de salitre e luz dourada

Pode parecer que as Irmandades da Fala foron un lume que brilou con forza nun tempo e se apagou con silencio noutro. Mais se nos deixamos levar polo arrecendo salgado do Atlántico, se contemplamos o solpor sobre os montes que se afunden no horizonte, sentiremos o mesmo impulso que motivou aqueles homes e mulleres. A fala, no final, sempre atopa o seu camiño para sobrevivir. Grazas á coraxe dos irmandiños, comprendemos que non hai ventos favorábeis se non guiamos a nosa nave co timón da propia identidade.

O que aprendemos ao mirar atrás é que cada xeración ten o deber de soster a chama, de escoitar as palabras que agroman das pedras con musgo, de non vender por un prezo de saldo ese tesouro que nos fai ser quen somos. As Irmandades da Fala descubriron que a lingua é un agasallo e un combate, e nós seguimos en pé, orgullosos de podermos erguer a voz e dicir: “Falamos galego porque nos pertence, porque é a nosa música, o noso sal, a nosa raíz”.