As pandeireteiras : Da Memoria á recuperación

A primeira vez que escoitei un grupo de pandeireteiras foi nunha romaría, cando aínda era un rapaz. Era unha tarde de verán, e a festa xa levaba horas entre gaitas, bombos e gaiteiros que facían bailar aos máis atrevidos. Pero de súpeto, entre o barullo e as conversas, un grupo de mulleres formou un círculo, ergueron as súas pandeiretas e comezaron a marcar un ritmo preciso, hipnótico. E daquela veu a voz. Primeiro unha soa, grave, profunda, coma se viñese de séculos atrás. Logo sumáronse máis, en resposta, creando un xogo de chamada e réplica que semellaba unha conversa antiga entre xeracións.

Aquel momento, que parecía tan espontáneo, tiña detrás séculos de tradición. A música tradicional galega, especialmente a que se transmitiu a través das pandeireteiras, non foi un simple acompañamento das festas populares. Foi, durante moito tempo, a voz das mulleres no rural, o espazo onde conservaban historias, compartían sentimentos e, dalgún xeito, afirmaban a súa presenza nun mundo no que moitas veces non tiñan voz.

Durante moitos anos, este tipo de música quedou relegada ao ámbito privado ou festivo, fóra dos grandes escenarios. Con todo, nos últimos tempos asistimos a unha recuperación da figura da pandeireteira, non só como transmisora dunha herdanza cultural, senón tamén como símbolo da resiliencia e da identidade galega.

As pandeireteiras na historia: Música de mulleres, música de pobo

A pandeireta, instrumento humilde pero esencial, foi a compañeira da voz feminina en Galicia durante séculos. As pandeireteiras, ao contrario que os gaiteiros, non eran músicos profesionais recoñecidos nin tiñan un espazo de autoridade nas festas populares. Eran as mulleres da casa, as que aprendían a tocar e cantar mentres traballaban, as que cantaban nas fiadas, nas seráns e nas reunións informais.

Esta tradición remóntase á cultura oral e á transmisión xeracional. As coplas que se cantaban estaban cargadas de significado, e non eran simples cancións de entretemento: falaban do amor, da emigración, do traballo, da dureza da vida no rural, pero tamén da picardía e da retranca propias da cultura galega.

Aprender escoitando

Non existía unha aprendizaxe formal, nin escolas de pandeireta. Aprendíase escoitando, imitando, repetindo. Se nunha aldea había boas pandeireteiras, o estilo propio da zona marcaba unha identidade musical recoñecible. Así, o xeito de tocar e cantar dunha comarca podía ser distinto ao doutra, coa súa propia variación de ritmos, xeitos de marcar os golpes ou de modular a voz.

Este papel cultural foi especialmente relevante nunha sociedade onde as mulleres tiñan unha presenza limitada en espazos públicos. A música, en certa medida, era unha forma de expresión dentro dun contexto no que as súas opinións podían non ser tidas en conta noutros ámbitos.

Non obstante, a modernización do rural galego, a emigración masiva e o despoboamento fixeron que estas tradicións perdesen forza. A pandeireta e as voces que a acompañaban comezaron a esmorecer, quedando relegadas a un recordo nostálxico das xeracións máis vellas.

A recuperación da pandeireta: Do silencio ao rexurdimento

Foi a partir dos anos 80 cando se empezou a reivindicar o papel da música tradicional galega dun xeito máis serio e estruturado. O folk galego, que ata aquel momento estivera dominado por formacións con gaiteiros e bandas instrumentais, comezou a integrar novamente a pandeireta e as voces femininas como elementos centrais.

O grupo Leilía, formado en 1989 por seis mulleres que recuperaron o canto tradicional, foi un punto de inflexión. O seu traballo non se limitou a interpretar vellas melodías, senón que implicou unha labor de investigación e recompilación etnomusicolóxica. Elas buscaron ás últimas pandeireteiras que aínda conservaban os saberes antigos, gravaron as súas voces e aprenderon directamente delas.

Pouco a pouco, a música das pandeireteiras volveu gañar espazo. Formacións como Ialma en Bélxica, Pesdelán ou mesmo proxectos como Tanxugueiras, que levaron esta tradición a unha dimensión máis contemporánea, demostraron que este estilo segue vivo e evolucionando. O máis significativo é que moitas novas xeracións están interesándose por esta tradición, o que se reflicte nun incremento de escolas de música tradicional e no ensino da pandeireta en numerosos centros culturais.

Outro factor clave desta recuperación foi a normalización da presenza feminina nos escenarios. Durante anos, a imaxe pública da música tradicional galega estaba dominada por figuras masculinas –os gaiteiros, os mestres de música, os intérpretes recoñecidos– mentres que as pandeireteiras quedaban nun segundo plano. Hoxe, en cambio, son moitas as mulleres que ocupan espazos de visibilidade e recoñecemento dentro da música galega, tanto na interpretación como na docencia e na divulgación.

Reflexión crítica: O risco da musealización

Aínda que a recuperación da pandeireta e do canto tradicional galego é un motivo de celebración, tamén hai que ser conscientes de certos riscos.

Por unha banda, a súa popularización pode levar á estilización ou á perda dalgúns matices propios da transmisión oral. Moitos dos cantos tradicionais estaban ligados a un contexto moi específico: traballos agrícolas, celebracións comunitarias ou ritos de paso que hoxe teñen unha presenza moito menor na vida cotiá. O perigo está en que a música quede desligada do seu contexto orixinal e pase a ser unha representación estilizada do que foi, en lugar dun elemento vivo e dinámico.

Por outra banda, a profesionalización da música tradicional ten efectos positivos –maior calidade, mellor produción, maior difusión– pero tamén pode xerar unha perda de espontaneidade. Unha cousa é recuperar a tradición, e outra moi diferente é convertela nun produto pensado para o consumo externo, onde o que prime sexa a estética e a espectacularidade sobre a autenticidade.

Non obstante, hai indicios de que esta recuperación está a facerse con respecto e con conciencia da súa importancia patrimonial. As escolas de música tradicional e os encontros de pandeireteiras seguen fomentando a aprendizaxe oral, e aínda hoxe é posible ver en moitas aldeas pequenos grupos de mulleres reuníndose para tocar e cantar, sen máis pretensión que a de manter viva a súa música.

Unha tradición con futuro

A historia das pandeireteiras é un exemplo máis da capacidade de resistencia da cultura galega. Durante moitos anos, a súa música pareceu estar condenada ao esquecemento, pero a día de hoxe non só está recuperada, senón que ocupa un lugar central na música tradicional e contemporánea de Galicia.

Queda moito traballo por facer para garantir que esta recuperación non sexa só unha moda pasaxeira, senón un proceso sostible que permita que as xeracións futuras sigan recoñecéndose nesta tradición. Pero unha cousa é certa: as pandeireteiras, que durante tanto tempo foron a voz oculta da música galega, hoxe están máis presentes ca nunca. E mentres haxa alguén disposto a marcar o ritmo cunha pandeireta, esta música nunca calará de todo.