Basura: Unha ameaza real para o noso futuro

Pilar Domínguez

Basura acumulada na costa - Reciclaxe

Segundo moitos dos membros do selecto grupo de conspiracionistas ambientais, todo vai ben. O planeta está en perfecto estado, as tartarugas gozan mordisqueando palliñas e os océanos son básicamente piscinas infinitas para plásticos con vocación de inmortalidade. Neste universo paralelo, o cambio climático é un mito, a reciclaxe funciona como un reloxo suízo, e as nosas montañas de lixo son só “detalles menores”. Que sorte a nosa: ignorancia e compracencia en perfecto equilibrio.

Pero volvamos ao mundo real, onde o idiota que tira a cabicha, despreocupadamente, pola fiestra do seu vehículo eléctrico convértese no rostro da nosa desconexión co planeta. Esa pequena acción, aparentemente inofensiva,  replicase millóns de veces ao día. O resultado? Miles de toneladas de lixo urbano abandonadas en rúas, praias, parques e mares, listas para invadir os ecosistemas e converterse nun problema que preferimos ignorar. Porque, ao parecer, se non o ves, non existe.

A mentira brillante da reciclaxe

A reciclaxe! ese acto heroico que nos fai sentir como salvadores do planeta con só lanzar unha botella ao colector amarelo. Quen non experimentou esa cálida sensación de superioridade moral despois de separar un pouco de plástico do cartón? Pero aquí vén a parte que non aparece nos anuncios de televisión nin nas campañas municipais: gran parte do que depositamos neses colectores de cores vibrantes non se recicla. En lugar diso, emprende unha viaxe a lugares moito menos glamurosos que a economía circular prometida.

Os números que desmenten a fantasía

Para empezar, de todo o plástico producido a nivel global desde a década de 1950 (preto de 8.300 millóns de toneladas), só ao redor do 9% foi reciclado, segundo un informe da ONU. En Europa, considerada unha das rexións máis avanzadas en reciclaxe, menos do 30% dos plásticos recíclanse efectivamente, mentres que o resto acaba incinerado, en vertedoiros ou directamente na natureza. E en países como Estados Unidos? O panorama é aínda máis sombrío: segundo a Axencia de Protección Ambiental (EPA), a taxa de reciclaxe de plásticos apenas chega ao 5%.

O peor é que mesmo os materiais que tecnicamente poderían reciclarse non sempre  se reciclan. En moitos casos, o plástico recolleito contamínase con outros materiais ou simplemente non hai infraestrutura suficiente para procesalo. Pero non importa, porque a botella parece reciclada. E, á fin e ao cabo, non é iso o único que importa?

A reciclaxe como exportación de lixo

Aquí é onde a historia ponse aínda máis fea. Durante anos, países desenvolvidos como Estados Unidos, Canadá e gran parte de Europa exportaron millóns de toneladas de residuos plásticos ao sueste asiático. Entre 1988 e 2016, China foi o principal destino, recibindo máis do 70% dos plásticos refugados a nivel mundial. Pero cando China pechou as súas portas á “reciclaxe” estranxeira en 2018 mediante a súa política de Espada Nacional, o problema non desapareceu. Simplemente desprazouse a outros países como Malasia, Tailandia e Indonesia.

Nestes lugares, gran parte dos residuos non se reciclan de maneira eficiente. En cambio, terminan en vertedoiros ilegais, incinerados ao aire libre (liberando dioxinas tóxicas) ou simplemente abandonados, causando graves problemas ambientais e de saúde pública. En 2019, Greenpeace descubriu que Malasia importara máis de 750.000 toneladas de residuos plásticos, moitos dos cales proviñan de países que presumían de altos índices de reciclaxe.

O espellismo da reciclaxe local

Pero non fai falta mirar tan lonxe para atopar fallos no sistema. En España, por exemplo, Ecoembes, a organización que xestiona a reciclaxe de envases, afirma que o 75% dos residuos que se xeran recíclanse. Con todo, investigacións independentes puxeron en dúbida estas cifras. Segundo a organización Rezero, só o 25% dos plásticos realmente recíclanse en España, e o resto segue acabando en vertedoiros ou incineradoras. Onde queda a transparencia? Parece que no mesmo lugar que as botellas que criamos recicladas: enterrada baixo toneladas de refugallos.

O lavado verde: reciclar as nosas culpas

A reciclaxe, tal e como se nos presenta, non é máis que un brillante exercicio de greenwashing. As empresas responsables de empaquetados plásticos gastan máis en campañas de concienciación que en desenvolver solucións reais. Porque, ao final do día, a reciclaxe non é un sistema deseñado para salvar o planeta; é un sistema deseñado para salvar a cara. Véndennos a idea de que separar lixo en casa é suficiente, mentres as grandes corporacións seguen producindo millóns de toneladas de plásticos dun só uso con total impunidade.

Entón, que facemos?

A solución non é simplemente reciclar máis, senón repensar todo o modelo. Reducir drasticamente a produción de plásticos dun só uso, investir en infraestruturas reais para a reciclaxe e, sobre todo, esixir que as empresas asuman responsabilidade plena polo ciclo de vida dos seus produtos. Porque mentres sigamos crendo no mito da reciclaxe perfecta, seguiremos ignorando o problema de fondo: producimos demasiado lixo e esperamos que desapareza por encantamento.

Así que a próxima vez que metas esa botella no colector amarelo, lembra: non estás a salvar o planeta. Estás a xogar a un xogo amañado onde as regras sempre benefician aos mesmos. Bravo? Mellor non aplaudas aínda.

A basura: Do chan aos océanos

O impacto do lixo no medio ambiente non é un misterio nin un xiro inesperado. É un drama anunciado, un desastre con guion claro e un final que, polo visto, non estamos interesados en reescribir. Se os chans son as raíces do problema, os océanos son o clímax tráxico desta historia. E en ámbolos dous escenarios, os residuos non son simples refugallos: son axentes de transformación que arruínan todo o que tocan.

A terra: de fértil a tóxica

Falemos do chan, ese lugar onde, segundo algúns románticos, todo comeza. Pero non no noso caso. En lugar de nutrientes, agora sementamos microplásticos, metais pesados e sustancias químicas que fan que as plantas fuxan por medo a absorber veleno. Segundo un estudo de Environmental Science & Technology, os chans agrícolas reciben anualmente entre 44.000 e 300.000 toneladas de microplásticos a través do uso de fertilizantes e lodos de depuradora. Si, esas mesmas terras que producen as nosas froitas e verduras. Un toque de microplásticos na ensalada? Non, grazas.

E non esquezamos os residuos electrónicos. Ese teléfono que tiraches fai cinco anos probablemente está a filtrar cadmio, chumbo e mercurio nalgunha parcela esquecida. En 2022, xeramos 50 millóns de toneladas de e-waste, das cales apenas o 20% foi xestionado adecuadamente. O resto: un agasallo envelenado para o chan e os acuíferos subterráneos.

Das montañas aos ríos: a cadea de destrución

Os ríos son as autoestradas naturais que conectan a terra cos océanos. Pero en lugar de transportar vida, agora levan plástico, aceites industriais e toda clase de residuos. Estímase que 10 ríos (entre eles o Yangtsé, o Nilo e o Ganges) son responsables de transportar o 90% dos plásticos que chegan aos océanos. Estes ríos, outrora fontes de auga doce, son agora corredores de lixo, levando a nosa neglixencia desde as montañas até o mar.

Ah, e se pensas que as represas están a axudar a filtrar o desastre, pénsao de novo. Estas estruturas, deseñadas para controlar a auga, tamén acumulan refugallos. As represas están a converterse en vertedoiros improvisados, onde o plástico se fragmenta en microplásticos que logo seguen o seu camiño cara ao mar.

Os océanos: a gran sopa tóxica

Cando os residuos chegan ao mar, non desaparecen. Dispérsanse, descompóñense en partículas máis pequenas e, dalgunha maneira, vólvense aínda máis problemáticos. Actualmente, calcúlase que hai 150 millóns de toneladas de plástico nos océanos, e cada ano súmanse 11 millóns máis. En lugares como o Pacífico Norte, estas partículas forman illas de lixo, como o Gran Parche de Lixo do Pacífico, que ocupa unha superficie tres veces maior que Francia. Que marabilla do mundo moderno!

O plástico non só frota. Tamén se afunde, creando o que algúns científicos chaman “sedimentos plásticos” no fondo do océano. Estes refugallos mestúranse cos sedimentos naturais e alteran os ecosistemas bentónicos, afectando a criaturas como os cangrexos, as estrelas de mar e outras especies que viven nas profundidades.

O ciclo do veleno

O máis irónico é que todo este desastre non queda no medio ambiente: volve a nós. Os peixes inxeren microplásticos, nós comemos os peixes. Os plásticos liberan químicos como o bisfenol A (BPA), que pode alterar as nosas hormonas. En poucas palabras: estamos envenenándonos co noso propio lixo. Segundo un estudo recente da Universidade de Newcastle, consumimos uns cinco gramos de microplásticos á semana, o equivalente ao peso dunha tarxeta de crédito. Bon appétit.

Un panorama escuro, pero non inevitable

O impacto do lixo no medio ambiente é brutal, si, pero non irreversible. Con todo, para cambiar este panorama, necesitamos máis que boas intencións ou hashtags en redes sociais. Requírese acción: reducir o uso de plásticos, mellorar a xestión de residuos e, sobre todo, deixar de tratar a terra e os océanos coma se fosen vertedoiros persoais. Porque se seguimos así, o único que deixaremos como herdanza aos nosos fillos,  será un planeta onde nada pode crecer, nadar nin vivir.

O cinismo colectivo: a danza macabra da nosa irresponsabilidade

Non, non é un accidente, nin unha traxedia inevitable, nin unha obra da natureza vengativa. O que estamos a ver é unha obra mestra de cinismo colectivo, unha coreografía milimétricamente ensaiada onde cada cabicha arroxada, cada botella esquecida e cada envoltorio inútil abandonado convértense en pasos de baile nesta grotesca danza de irresponsabilidade sincronizada. E o mellor de todo: aplaudimos ao final coma se fose un espectáculo digno de Broadway.

O cidadán exemplar: campión da neglixencia

Primeiro, falemos do heroe desta historia: o cidadán medio, ese que cre que tirar unha bolsa de plástico ao chan é un acto insignificante porque, total, “alguén máis a recollerá”. Claro, campión, e quizais tamén alguén máis plantará unha árbore no teu nome ou salvará ás tartarugas mentres ti te preocupas por cousas importantes, como subir un selfie con filtro #EcoWarrior. O peor non é que o fagan; é que nin sequera senten un indicio de vergoña mentres o fan.

O exemplo máis icónico? O idiota do que falamos anteriormente, ese que tira a cabicha pola fiestra do coche, coma se o cigarro tivese algunha cita urxente co chan e el estivese a facer un servizo público. Esas cabichas, pequenas pero letais, conteñen máis de 7.000 sustancias tóxicas, incluíndo nicotina e alcatrán, que se filtran no chan e a auga. Pero, a quen lle importa? Sempre haberá alguén máis preocupado, non?

Corporacións: os verdadeiros mestres do teatro

Agora, pasemos ao seguinte acto desta traxicomedia: as grandes corporacións. Estas entidades, cos seus departamentos de mercadotecnia verde e empaquetados que proclaman “100% reciclable”,  perfeccionaron a arte do engano. Producen envases que ninguén sabe como reciclar, pero compénsano con campañas emocionais nas que unha familia riseira separa lixo en colectores de cores. A mensaxe? “Non somos nós, es ti o que non recicla ben”. Claro, porque é moito máis fácil culpar ao consumidor que redeseñar os seus produtos para que sexan menos daniños.

E que dicir das industrias alimentarias e de consumo masivo? Cada ano, inúndannos con miles de toneladas de plásticos dun só uso. Pero non te preocupes, porque agora están a desenvolver iniciativas revolucionarias como… cambiar a cor das súas tapas de plástico para que sexan “máis reciclables”! Si, señores, un aplauso lento polo compromiso corporativo.

Gobernos: o público compracente

E os gobernos? Bo, son como o público neste teatro do absurdo: aplauden timidamente, pero non interveñen cando o espectáculo sáese de control. As leis ambientais son, na súa maioría, decorativas, con tantos buracos como un queixo suízo. E cando finalmente logran aprobar algo útil, aplícano coa mesma seriedade coa que un neno promete limpar o seu cuarto.

Por exemplo, as prohibicións de plásticos dun só uso están cheas de excepcións. Bolsas? Si, fóra. Palliñas? Quizais. Empaquetados innecesarios para produtos que non o necesitan? Nah, eses poden quedar. É como tentar apagar un incendio cun balde furado e logo culpar ao vento por non cooperar.

Unha culpa compartida, pero desproporcionada

E non nos enganemos: a culpa non está equitativamente repartida. Si, os individuos teñen unha responsabilidade, pero as grandes corporacións e os gobernos son quen escribiron o guion deste desastre. Vendéronnos a idea de que podemos salvar o planeta reciclando unha botella, mentres eles seguen inundándonos con millóns de toneladas de lixo. É como pedirlle a un peixe que limpe o océano mentres verten máis petróleo sobre a súa cabeza.

O gran acto final

O cinismo colectivo non é un problema técnico; é un problema cultural. É a suma de millóns de decisións pequenas e grandes que, xuntas, forman un tsunami de neglixencia. O individuo que abandona o seu lixo, a empresa que crea produtos deseñados para contaminar e o goberno que mira para outro lado son todos actores nesta obra tráxica.

Pero coidado: este espectáculo non é eterno. O pano caerá eventualmente, e cando o faga, non haberá aplausos. Só quedará o eco da nosa estupidez colectiva resoando entre montañas de lixo e mares convertidos en cemiterios plásticos. Fin do acto.

Entón, que facemos?

Reciclar máis non é a resposta. Por moito que as campañas publicitarias tenten vendernos a idea de que podemos salvar ao planeta cun par de botellas ben colocadas no colector amarelo, o problema de fondo segue sendo o mesmo: producimos demasiado lixo. É un modelo roto, un sistema baseado na ilusión de que podemos consumir e refugar sen consecuencias, sempre coa esperanza de que alguén “unha fada recicladora quizais” se encargue de limpalo todo.

Primeiro, menos plástico, máis cerebro

O que necesitamos é reducir, e non de forma simbólica. Non máis ridículas pallas de cartón para acompañar vasos de plástico. Non máis etiquetas verdes que maquillan envases que xamais serán reciclados. Necesitamos recortar, drasticamente, a produción de plásticos dun só uso. Segundo un informe da Fundación Ellen MacArthur, para 2040 poderiamos evitar a xeración de 80 millóns de toneladas de residuos plásticos anuais se simplemente eliminamos produtos innecesarios. Difícil? Claro. Imposible? Só se seguimos escoitando aos “expertos” que defenden que todo está ben.

Segundo, reciclar ben, pero reciclar de verdade

A reciclaxe non é unha solución máxica, pero segue sendo unha peza do crebacabezas. Iso si, ten que funcionar, non ser un teatro absurdo onde finximos que facemos algo útil. Isto implica:

Terceiro, que paguen os verdadeiros responsables

As empresas que fabrican os produtos que terminan en vertedoiros deben asumir a responsabilidade plena do seu impacto. Isto inclúe o custo de colleitar, reciclar e eliminar os seus residuos. É hora de que a industria deixe de externalizar os seus problemas e cargar con eles ao planeta e os seus habitantes. En Europa, a directiva de economía circular xa está a tentar mover esta responsabilidade cara aos produtores, pero os esforzos son tímidos e están lonxe de ser suficientes. As empresas saben como resistir estas medidas: máis mercadotecnia, máis lobby, máis distraccións.

O papel do cidadán: un pouco máis de acción, un pouco menos de aplauso

Si, necesitamos esixir cambios ás corporacións e gobernos, pero tamén temos que repensar nosas propias decisións. Non te  podes queixar do plástico no océano mentres compras auga embotellada cada día. Non te podes indignar pola contaminación e logo tirar unha bolsa de patatas fritas ao chan porque “non hai vertedoiro preto”. Nosa parte nesta traxedia é pequena, pero non insignificante.

Así que, a próxima vez que metas esa botella no colector amarelo, non te sintas un heroe. Estás a participar nun sistema amañado onde as regras sempre benefician aos mesmos. Bravo? Mellor garda os aplausos. Porque o cambio real non empeza cunha botella separada; empeza cun modelo que deixe de converter ao planeta nun vertedoiro e a nós en cómplices silenciosos. E iso, querido lector, require algo máis que bos desexos. Require acción, presión e, sobre todo, deixar de xogar á reciclaxe mentres o mundo afúndese en plástico.

Círculo Galego

ACWebStudio - Deseño web en Ourense