Bulos: Quenes están detrás?

Por que millóns de persoas están dispostas a crer que as vacinas conteñen chips, que hai conspiracións masónicas no Goberno ou que os reptilianos controlan a economía mundial desde un soto en Wisconsin? Se vostede pensa que é casualidade ou simple ignorancia, permítame baixalo da nube: está completamente errado.

Aquí hai máis organización, máis método e máis cartos do que nos gustaría admitir. Porque detrás de cada bulo non hai un rapaz aburrido ou un iluminado en pixama; hai toda unha industria dedicada á mentira organizada, ben estruturada e convenientemente financiada.

Os profesionais do engano

A mentira converteuse nun produto, nun ben de consumo masivo. Xa non son só catro pirados dicindo que Elvis Presley segue vivo nunha gasolineira en Arkansas. Agora temos corporacións dedicadas profesionalmente á fabricación de mentiras: organizacións que producen falsidades con precisión industrial, deseñando cada falsidade ao milímetro para captar a nosa atención, excitar as nosas emocións e multiplicar as ganancias en clics e publicidade.

Un exemplo revelador é Cambridge Analytica. Aínda que soa a thriller barato de Netflix, foi unha empresa real, con empregados reais e xefes reais cobrando soldos astronómicos por manipular opinións, falsear feitos e axudar a gobernos e políticos a gañar eleccións á custa da verdade e a dignidade. Non é conspiración, é capitalismo dixital puro e duro. E aínda que esta empresa pechase, o modelo segue plenamente operativo con outras marcas, en novos escenarios.

Pero Cambridge Analytica foi só a punta dun iceberg moi profundo, onde as mentiras se sofisticaron e se industrializaron. Empresas de desinformación existen por todo o planeta e traballan con eficacia militar, segmentando mercados, analizando audiencias e lanzando mensaxes feitas á medida. Non improvisan: contratan expertos en psicoloxía social, deseñadores gráficos, expertos en comunicación e hackers con talento, capaces de multiplicar bulos con eficacia viral.

O método detrás da tolemia

Non crea vostede que o negocio dos bulos funciona cunha improvisación simpática, nin que estas fábricas de mentiras son grupos de conspiranoicos sen recursos. Falamos dun sistema complexo, perfectamente engrenado, que coñece mellor as nosas debilidades que nós mesmos. Estas organizacións estudan como pensamos, que medos temos e como reaccionamos cando nos poñen diante unha mentira ben feita, revestida de aparente lóxica ou credibilidade.

As técnicas non son novas, pero si extremadamente eficaces. Toman unha media verdade (sempre é máis crible), acompáñana dun dato manipulado, revístena dunha linguaxe emocional, poñenlle o envoltorio gráfico adecuado e lánzana ás redes sociais no momento exacto, usando bots, perfís falsos e influencers comprados. E voilà, aí está o bulo percorrendo o planeta máis rápido que Usain Bolt perseguindo unha medalla olímpica.

A clave está na velocidade e no impacto emocional. Saben que se a mentira chega antes que a verdade, esta última xa non terá oportunidade de arranxar o desastre.

Quen financia este circo?

Aquí é onde chegamos á cuestión máis incómoda: quen está detrás desta maquinaria de mentiras? E por que lle interesa financiar bulos, teorías conspirativas e polarización social?

Primeiro temos as plataformas sociais, aparentemente inocentes pero economicamente voraces. Facebook, Twitter, TikTok e compañía din que odian os bulos e prometen facer o posible para combatelos. Pero, en realidade, estes xigantes tecnolóxicos son os primeiros beneficiarios. As fake news e os debates incendiarios manteñen os usuarios enganchados, multiplican a publicidade e xeran cartos sen parar. Cando Zuckerberg di que está preocupado polos bulos, debería traducirse por algo así como: “estou preocupado porque se nota demasiado que gañamos cartos con isto”.

Logo temos os actores políticos que buscan o caos e a división como ferramentas electorais. Pense en Donald Trump ou Jair Bolsonaro, líderes que fixeron carreira política ao redor da mentira, xerando división e aproveitando o medo como estratexia electoral. Non importa se o bulo é ridículo; o que importa é que funcione.

Pero ademais temos actores económicos aínda máis opacos: grupos de presión, lobbies empresariais, sectores extremistas financiados por potencias estranxeiras ou multinacionais con intereses escuros, que financian desinformación para desacreditar competidores ou favorecer intereses propios. Unha guerra sucia pero eficaz e terriblemente rendible.

Os cómplices necesarios: a pasividade e a complicidade

Pero non nos enganemos: non son só os xeradores profesionais de bulos os responsables deste desastre dixital. Temos complicidade tamén en quen debería combatelos. O silencio e a pasividade son tan culpables como a mentira en si mesma.

Aquí entran gobernos e institucións que miran para outro lado porque lles convén politicamente, xornalistas que prefiren viralidade a rigor, e plataformas dixitais que só moven ficha cando lles afecta á reputación. Estes actores, aínda que parezan neutrais, son en realidade colaboradores silenciosos da desinformación masiva.

Un goberno que non actúa fronte aos bulos está permitindo que se perpetúen. Unha plataforma social que non elimina información falsa é culpable por omisión. Un medio de comunicación que repite sen verificar, é cómplice activo da mentira. E así, entre silencios, omisións e complicidades, a industria dos bulos prospera como nunca antes na historia.

Hai solución ou estamos condenados?

Sería moi cómodo pensar que estamos atrapados nesta tormenta de mentiras sen saída. Pero sería falso. Claro que hai solucións. E a primeira é sinalar, sen descanso, a quen crea e difunde mentiras. Porlles cara, nome e apelidos. As mentiras só florecen no anonimato, na impunidade e na sombra.

A segunda é esixir responsabilidade ás plataformas sociais, obrigándoas a actuar de verdade, máis alá dos comunicados de prensa e os parches tecnolóxicos.

E finalmente, fortalecer o espírito crítico, a formación cidadá e a capacidade de análise. Porque ningún algoritmo poderá substituír a capacidade dunha sociedade informada, intelixente e cunha mínima mala uva. Porque si, fronte aos embaucadores profesionais, fai falta ironía, contundencia e retranca, pero sobre todo unha actitude colectiva de permanente desconfianza ante calquera relato fácil e sen fundamento.

A fin de contas, non hai maior antídoto contra un mentireiro profesional que un cidadán crítico, alerta e disposto a cuestionar todo.

Porque, se algo aprendemos destes tempos de confusión dixital, é que detrás de cada bulo hai sempre alguén que factura coa mentira. A nosa responsabilidade é facer que esa factura resulte cada día máis incómoda, custosa e difícil de pagar.

Iso, polo menos, sería un comezo.