Cancelación dixital: A quen lincharemos hoxe?

Andan vostedes moi pendentes do móbil ultimamente? Se cadra deberían, non vaia ser que hoxe lles toque ser o centro da diana nesa feira das vaidades e os agravios que chamamos redes sociais. Porque a pregunta xa non é se haberá linchamento dixital, senón a quen lle toca hoxe a ración de oprobio virtual. E ollo, que a maquinaria non para, e calquera, absolutamente calquera, pode ser o seguinte na lista. Coidan que esaxero? Sigan lendo, sigan…

Unha tradición antiga con novas ferramentas

Non nos enganemos, isto de sinalar co dedo non o inventou Silicon Valley. A necesidade de marcar ao diferente, de controlar ao que se desmanda, é tan vella coma o sentarse ao redor dunha lareira. Cada cultura tivo os seus métodos. Lembremos as cazas de bruxas, non só as de Salem ou Zugarramurdi, senón tamén as máis sutís pero non menos eficaces formas de ostracismo social que operaban nas nosas propias aldeas, onde o “que dirán” funcionaba como unha sentenza inapelable, un muro invisible pero férreo que illaba ao díscolo. Ou pensemos nas purgas ideolóxicas do século XX, como o macarthysmo, onde a sospeita e a delación bastaban para arruinar vidas en nome dunha suposta seguridade colectiva.

A novidade non está no impulso, senón na escala e na ferramenta. O que antes era un rumor de parroquia ou un panfleto limitado, hoxe é un tsunami global instantáneo. A praza da aldea converteuse nunha praza global sen cancelas, onde calquera pode berrar e ser escoitado por millóns.

Google non esquece, amigos, e a hemeroteca dixital é implacable. Un chío desafortunado de hai dez anos, unha foto antiga sacada de contexto, unha opinión que onte era aceptable e hoxe é anatema… e zas! Actívase o protocolo da cancelación. Miles, millóns de dedos acusadores golpeando teclas, esixindo cabezas, reclamando despedimentos, boicots, desterro social e profesional. Unha turba enfurecida que non necesita probas concluíntes nin respecta a presunción de inocencia. O veredicto está ditado antes de que o acusado poida sequera entender de que vai a festa. E ai de quen ouse defender ao caído en desgraza! Será acusado de complicidade e arrastrado tamén ao barro.

A lóxica da turba dixital

Como funciona este tribunal popular sen garantías? Pois é sinxelo e á vez arrepiante. Alguén lanza a primeira pedra –unha acusación, unha captura de pantalla, un vídeo editado–. Se a faísca prende nun terreo fértil de indignación preexistente ou simplemente de ganas de gresca, outros súmanse. Os algoritmos das plataformas, deseñados para maximizar a interacción (e a publicidade, non o esquezamos), botan leña ao lume, amplificando as voces máis ruidosas e polarizantes. Axiña, a masa crítica está formada, e a presión sobre institucións, empresas ou medios faise insoportable. Ceder á turba adoita ser a vía máis rápida para evitar converterse no seguinte obxectivo.

E quen son os cancelados? A lista é variada: desde políticos e celebridades ata académicos, xornalistas ou cidadáns anónimos cuxo único pecado foi expresar unha opinión inconveniente no lugar e momento equivocados. Os “crimes” van desde auténticas barbaridades –racismo, misoxinia, homofobia– ata ofensas moito máis discutibles, como un chiste de mal gusto, unha crítica artística considerada ofensiva ou simplemente disentir do dogma imperante nalgún círculo ideolóxico. A proporcionalidade entre a suposta falta e o castigo inflixido adoita brillar pola súa ausencia. Aquí o que conta é a intensidade da indignación, non a gravidade do feito. Como sinalou Jon Ronson no seu libro So You’ve Been Publicly Shamed, a miúdo o proceso de destrución pública dunha persoa converteuse nunha forma de entretenimiento colectivo, deshumanizando á vítima e esquecendo as consecuencias reais que ten sobre a súa vida.

Responsabilidade ou simple caza de trofeos?

Dirán algúns, con aire de suficiencia moral, que isto é a nova forma de responsabilidade (accountability, que din os modernos). Que serve para que os poderosos rendan contas, para dar voz aos marxinados e para establecer novas normas sociais máis xustas. E si, é certo que nalgúns casos a presión dixital conseguiu forzar cambios positivos ou sacar á luz comportamentos inaceptables que doutro xeito quedarían impunes. Ninguén con dous dedos de fronte vai defender a quen realmente cometeu actos delituosos ou espallou odio.

Pero, seamos honestos, cantas veces esta suposta busca de xustiza non é máis ca un axuste de contas, unha ferramenta de disciplinamento ideolóxico ou, peor aínda, un simple deporte de derrubar estatuas (reais ou simbólicas)? A liña entre a crítica lexítima e o acoso desapiadado é perigosamente fina no universo dixital. E a énfase na pureza ideolóxica e na sinalización da virtude (virtue signaling) pode levar a situacións absurdas e contraproducentes.

Cancélase a profesores por citar textos históricos considerados problemáticos, a artistas por obras que desafían certas sensibilidades, a científicos por presentar datos que non encaixan coa narrativa dominante. É este o camiño cara a unha sociedade máis aberta e crítica, ou máis ben cara a unha onde o medo a dicir algo “incorrecto” impoña un silencio conformista? Como apunta unha investigación do Pew Research Center, unha porcentaxe significativa de usuarios de redes sociais admite autocensurarse por medo á reacción negativa en liña (Pew Research Center, 2021 ). Hai que ter coidado co que se desexa.

As primeiras vítimas

Ademais, neste xogo da cancelación, a matización e o contexto son as primeiras vítimas. Non hai espazo para o gris, para o erro humano, para a posibilidade de aprender e rectificar. Ou estás coa multitude ou estás contra ela. A redención é case imposible no tribunal implacable da opinión pública dixital. Unha vez marcado, o estigma perdura, afectando non só á reputación, senón tamén á saúde mental e ás perspectivas vitais do individuo. Estudos recentes comezan a cuantificar o impacto psicolóxico severo que estes episodios de acoso masivo poden ter nas vítimas (Kowalski, R. M., et al., 2014, Cyberbullying: Bullying in the Digital Age). É este o prezo que estamos dispostos a pagar por esta particular forma de “xustiza”?

E mentres nos entretemos co lume… quen saca partido?

Convén preguntarse tamén, con esa retranca tan nosa, a quen beneficia realmente este circo da indignación permanente. Mentres nos pelexamos en Twitter ou Facebook polo último comentario fóra de ton de non sei quen, quen está movendo os fíos de verdade? Quizais as propias plataformas dixitais, que ven como o tráfico e a interacción (e os seus beneficios) se disparan con cada nova polémica? Quizais certos actores políticos ou mediáticos, encantados de ter á opinión pública distraída con linchamentos simbólicos mentres eles seguen aos seus asuntos, moitas veces bastante máis turbios? Ou quizais, simplemente, estamos alimentando unha dinámica perversa na que a nosa necesidade de sentirnos moralmente superiores nos leva a esnaquizar vidas alleas cunha lixeireza aterradora?

A cancelación dixital preséntase a miúdo como unha ferramenta de progreso, unha forma de limpar a sociedade de elementos indesexables. Pero cando a ferramenta se converte nunha arma arreboladiza usada sen criterio nin control, cando o proceso substitúe ao xuízo e a turba á xustiza, o resultado pode ser exactamente o contrario do que se pretendía: unha sociedade máis medorenta, máis polarizada e menos libre. Ao final, nesta fogueira das vaidades dixitais, parece que o importante non é tanto apagar o lume como asegurarse de que o fume non nos impida ver quen se está a quentar as mans con el. A cuestión non é a quen lle toca hoxe, senón quen decide quen xoga… e quen mira desde a bancada cun sorriso.