O Camiño de Santiago: entre a historia, a fe e a lenda
Os primeiros documentos que mencionan a Santiago como evanxelizador de Hispania teñen máis de lenda que de rigor histórico.
O ser humano sempre camiñou. Faino por natureza, por necesidade e tamén por vocación. Andar é avanzar, descubrir, coñecer e, en certo modo, atoparse a si mesmo. Non é casualidade, pois, que a metáfora do camiño sexa tan universal e antiga. Escribía o filósofo e ensaísta francés Paul Valéry que «o home é o único animal que se perde buscando o seu camiño», reflexión que encaixa perfectamente coa esencia do Camiño de Santiago: peregrinar para atoparse, camiñar cara a Compostela como símbolo dunha viaxe interior e transformadora.
Mais, de onde vén esta tradición? Como foi posible que Compostela, unha pequena cidade galega, se convertese no eixo espiritual dunha Europa en plena formación?
Santiago Apóstolo e a tradición evanxelizadora: lenda e historia
Os primeiros documentos que mencionan a Santiago como evanxelizador de Hispania teñen máis de lenda que de rigor histórico. O máis antigo é o Breviarium Apostolorum, datado a finais do século VI, que asegura que Santiago o Maior recibiu como encargo predicar nas terras occidentais da península Ibérica tras a morte de Xesús. O texto, de influencia bizantina, di literalmente:
«Hic [Iacobus] Spaniae et occidentalibus locis praedica»
(«Este [Santiago] predica en Hispania e nos lugares occidentais»)
Aínda así, xurdiron moitas dúbidas arredor deste relato, especialmente porque o mesmo documento sinala que Santiago foi enterrado en Achaia Marmárica, unha rexión situada tradicionalmente entre Exipto e Libia, lonxe das terras galegas onde hoxe se lle rende culto.
Non obstante, esta primeira mención fixo posible o nacemento dunha tradición que comezaría a tomar forza pouco despois.
O papel de San Isidoro e a consolidación do mito
Foi San Isidoro de Sevilla, no século VII, quen ampliou notablemente a difusión desta tradición apostólica. No tratado De ortu et obitu Patrum (aínda que con dúbidas sobre a súa auténtica autoría), Isidoro reforza a idea dunha predicación xacobea en terras occidentais. A autoridade do sabio sevillano supuxo un aval crucial para dar credibilidade ao relato, permitindo que o culto a Santiago comezase a expandirse de maneira discreta pero sostida.
Porén, é importante destacar que a Igrexa hispánica primitiva nunca tivo unha clara conciencia apostólica. Santiago era un apóstolo pouco considerado na península, moi por detrás doutros santos como San Paulo ou mesmo San Martiño de Tours, o que reforza a tese dun relato construído paulatinamente, máis político que relixioso nas súas orixes.
Beato de Liébana e o Reino Astur: política e fe
A verdadeira consolidación da tradición xacobea dáse na Asturias medieval, durante a resistencia cristiá fronte ao poder musulmán. Alí, o monxe Beato de Liébana, no século VIII, converteuse no principal divulgador da figura do apóstolo Santiago como patrón protector da península fronte á ameaza islámica. A súa obra, Comentaria ad Apocalypsim, ten unha importancia capital: nela inclúe un dos primeiros mapamundis europeos, sinalando os lugares de predicación apostólica e afirmando explicitamente que Santiago levara o Evanxeo ás terras occidentais, Hispania incluída.
É tamén nesta época cando a referencia á suposta tumba do apóstolo situada no Occidente peninsular se fortalece decisivamente, grazas ao apoio do monxe inglés Beda o Venerable (673-735), quen afirmaba claramente nas súas obras:
«Este [San Xoán Evanxelista] é irmán do benaventurado Santiago, cuxo corpo descansa en Hispania»
(Homilía XCII sobre San Xoán Evanxelista)
A afirmación de Beda gozaba dunha gran autoridade intelectual no occidente cristián, permitindo así a rápida aceptación da localización galega da tumba do Apóstolo como un feito case indiscutible.
O achado do sepulcro e a transformación de Compostela
O punto de inflexión prodúcese no século IX, concretamente no ano 813, cando segundo a tradición, o bispo Teodomiro de Iria Flavia comunica ao rei Afonso II o Casto o descubrimento do suposto sepulcro do apóstolo en terras próximas á antiga vía romana que comunicaba Iria con Lugo. Este achado, a pesar das súas moitas sombras históricas, serviría para xustificar a construción dunha basílica que protexería os restos apostólicos, dando lugar ao futuro desenvolvemento dunha cidade: Santiago de Compostela.
A cidade creceu rapidamente ao redor deste núcleo relixioso e político, converténdose nun dos principais centros de peregrinación medieval e nunha peza esencial da política de expansión do reino astur-leonés durante a Reconquista. Santiago o Apóstolo convértese en Miles Christi, cabaleiro protector e patrón espiritual do reino, que xustifica e lexitima o avance cristián cara ao sur.
Camiñar para entendernos
O Camiño de Santiago é así, en orixe, moito máis que unha ruta relixiosa. É historia viva, metáfora colectiva da procura de sentido que todo ser humano emprende dalgunha maneira. Ao camiñar, as persoas entenden o mundo e tamén se comprenden a si mesmas, como ben intuíu Gonzalo de Berceo:
«Todos somos romeiros e na vida andamos».
Compostela, a pequena cidade galega que naceu arredor dun sepulcro cuestionable, converteuse nunha referencia universal grazas á capacidade humana para crear relatos que trascenden o tempo, historias que fan camiñar xeración tras xeración, e que seguen hoxe, séculos despois, reunindo persoas de toda condición e orixe arredor dunha mesma busca: o encontro consigo mesmas.