Reciclaxe, a gran mentira verde!

¿Alguén de verdade cre que meter a botella de plástico no contedor amarelo, sen máis, vai salvar o planeta? Esa é a pregunta que nos atrapa nada máis comezar e que pouca xente se atreve a responder con claridade. A insistencia coas campañas públicas de concienciación e os coloridos contedores espallados por cada recuncho urbano suxire que todo é marabilloso, que abonda con separar o lixo na casa e deixalo en mans dos sistemas de recollida, para que a maxia aconteza nos complexos de tratamento. Pero non é arriscado dicir que a reciclaxe se converteu nunha especie de mantra, un dogma relixioso do ecoloxismo de escaparate, no que todos pomos a nosa fe sen pararnos a comprobar se, realmente, existe un resultado tan virtuoso como se nos promete.

A gran ilusión histórica

Comezar polos antecedentes históricos axuda a entender en que momento naceu este culto á reciclaxe e por que, desde hai décadas, se converteu en sinónimo de compór respectuoso co medio ambiente. Nos anos 70, os movementos ambientalistas occidentais comezaban a alzar a voz fronte á desfeita ecolóxica que o capitalismo industrialista deixaba tras de si. Era a época na que os ríos tragaban produtos químicos sen miramentos e as grandes fábricas vertían fume negro sen límite. Nese contexto, a reciclaxe foi presentada como unha salvación simple e práctica: se recollemos plástico, vidro, papel e os metemos cada un nun recipiente diferente, conseguiremos pechar o ciclo da materia e así evitar a contaminación masiva. O ideal soaba ben e contaba cun punto de inocencia que prendía con forza nos discursos políticos, sempre agradecidos ás promesas que non son difíciles de vender.

Non tardaron en aparecer institucións e empresas dispostas a capitalizar esa ilusión. En Europa, a idea de que cada cidadán puxese o seu gran de area para corrixir o caos ambiental era moi atractiva. A retórica encadrábase á perfección nos postulados dunha sociedade de libre mercado que buscaba “solucións responsables” sen tocar os beneficios das grandes industrias. Agora ben, naquela orixe xa se agochaba un problema: a reciclaxe non era máis que un apéndice no enorme sistema de produción que seguía a medrar e xerar cada vez máis residuos.

As políticas públicas e os informes gobernamentais apostaron por difundir mensaxes optimistas e ligarlle á poboación unha clase de deber cívico. E así, ano tras ano, cada vez que os xornais sacaban a foto do veciño exemplar separando o lixo, daba a impresión de que estabamos ante a ferramenta definitiva para deter a catástrofe climática e o esgotamento dos recursos naturais. A realidade, porén, adoita ser moito máis crúa.

O lado oscuro das campañas oficiais

Se nos fiamos dos datos que pululan en informes oficiais, tales como os que presenta a Axencia Europea do Medio Ambiente, poderiamos pensar que Europa está nunha senda inmaculada. Fálase constantemente de porcentaxes de “envases recuperados” e de “taxas de reciclaxe” que medran con cada ano que pasa. Mais hai un detalle que poucas veces se menciona con claridade: moitos deses materiais que supostamente “reciclamos” acaban enviados fóra, especialmente a países onde a man de obra é barata e as regulacións medioambientais son laxas. Axiña vemos o contrasentido de que un continente tan orgulloso de si mesmo exporte o seu lixo a terceiros. Desde o momento en que China lle pechou a billa á importación masiva de residuos en 2018, a narrativa da reciclaxe europea comezou a presentar gretas preocupantes, e as empresas tiveron que buscar outros destinos para seguir co circo.

A ironía é que os contedores de cores non deixan de medrar. En moitas cidades, a imaxe de seis ou sete colectores diferentes nas rúas converteuse nun símbolo de progreso e politicamente correctísimo, como se co mero xesto de botar unha lata nun cubo azul limpásemos a nosa conciencia. Os gobernos, non obstante, seguen gastando grandes sumas en campañas publicitarias para inculcar á poboación esta idea de responsabilidade individual. Mentres tanto, as macroempresas que xeran toneladas de envoltorios superfluos en produtos que nin precisamos, seguen a súa marcha triunfal. Os datos de Greenpeace ou de Plastic Pollution Coalition apuntan que o 90% do plástico xerado polo sector industrial nunca chega a ser efectivamente reciclado, porque non é rendible ou, directamente, non existe a tecnoloxía nin a loxística para procesalo como Deus manda. Se iso non é unha burla verde, semella que se lle parece bastante.

A fragua das falsas esperanzas

Reflexionar sobre o mito da reciclaxe implica admitir que boa parte das esperanzas que se nos venderon foron construídas con argumentos interesados. As administracións públicas adoitan apegarse a esta narrativa porque lles resulta barata a nivel político: en vez de cambiar radicalmente os modelos produtivos ou de restrinxir de xeito drástico a xeración de materiais difícilmente reciclables, apóstase por sinalar ao consumidor final e exhortalo a que cumpra un deber cívico. Se non reciclas, es un irresponsable. Se o fas, xa es un bo cidadán verde. Este relato simplificado axuda a apagar conciencias, pero non resolve a raíz do problema.

De feito, existe bibliografía crítica que advirte da inxente cantidade de lixo que xorde por culpa da obsolescencia programada dos produtos electrónicos, ou do uso masivo de plásticos en envases que teñen un ciclo de uso de apenas horas, cando non minutos. O que debemos preguntar é: por que seguimos producindo semellante cantidade de envases se, supostamente, estamos comprometidos cun modelo sostible? Non é esta unha contradición flagrante? Para quen prefira evidencias máis concretas, abondaría con revisar os informes anuais de Ecoembes en España, onde se constata que a recollida selectiva de plásticos, se ben aumenta cada ano, nunca chega a compensar o crecemento total de residuos xerados. É coma se un barco fose enchendo de auga e, en vez de tapar a fenda, limitámonos a sacar o líquido cun cazo.

O problema das estatísticas engañosas

A prensa adoita facer gran difusión das cifras de “reciclaxe efectiva” que presentan certas entidades. Pero esas cifras ás veces conviven con metodoloxías opacas, xa que moitas estatísticas se basean en canto material entra nunha planta de clasificación, non en canto realmente volve ao mercado como materia prima de calidade. A diferenza non é anecdótica. Se un país afirma que recicla o 50% do plástico que recolle, habería que comprobar ata que punto esa materia se transforma en plástico útil, ou se polo camiño se perde por dificultades técnicas, contaminación do material ou simples fallos de xestión.

Para rematar de agravar o escenario, non todos os países seguen os mesmos criterios á hora de contar o que se considera “reciclado”. Nalgúns lugares, o simple feito de tirar os residuos nun contedor específico xa se computa como un material “posto a disposición da reciclaxe”, aínda que despois sexa incinerado ou aterrado en vertedoiros. Este xogo de manipulación estatística non fai máis que incrementar a desconfianza de quen se toma a molestia de investigar. E mentres tanto, a maioría da xente séntese orgullosa de botar a botella no cubo amarelo, convencida de estar salvando as tartarugas mariñas.

Economía circular ou unha roda que sempre xira no mesmo sentido

Nos últimos anos, políticos e empresas adornaron o discurso cun novo concepto: a economía circular. Teoricamente, se aplicásemos estritamente ese modelo, os residuos deixarián de existir, pois todo se reaproveitaría nun bucle infinito. Pero a economía circular non significa, nin de lonxe, limitar o uso de recursos. Pola contra, ofrécese como un pretexto para seguir producindo e consumindo ao mesmo ritmo, sempre que sexa “circular”. O engano é evidente: a circularidade real esixiría un control firme sobre o deseño dos produtos, de xeito que puidesen desmontarse e reutilizar os seus compoñentes. E iso non é rendible para empresas que contan co estímulo permanente de que compremos o último modelo do seu dispositivo cada doce meses.

Aí está o conflito entre o discurso oficial e a aplicación práctica. A cidadanía, que con boas intencións separa o lixo na casa, ten a falsa percepción de estar a colaborar nun sistema sostible, cando o que ocorre é que a maior parte do custo ambiental e enerxético segue repousando sobre unha produción descontrolada. As marcas lávanse a cara con campañas de marketing verde, e a clase política móstrase satisfecha con uns datos de reciclaxe que, en moitos casos, son puro fume estatístico. É un xogo de simulación no que todos parecemos gañar, agás o planeta, por suposto.

Ilustrando a farsa

Se alguén pensa que isto é só un discurso catastrofista, pode observar casos concretos que poñen en evidencia as contradicións. Para empezar, moitas plantas de tratamento en Europa, a pesar de apareceren como modelos de éxito nas estatísticas, acaban incinerando unha parte considerable do plástico que recollen para reciclar, sobre todo cando operan por riba da súa capacidade ou non atopan saídas rendibles para eses residuos.

Hai anos que organizacións como Greenpeace ou Plastic Pollution Coalition denuncian o crecemento da incineración e a problemática das cinzas tóxicas que xera ese proceso. A nivel oficial, diversas axencias ambientais europeas tamén recoñecen que a incineración —incluíndo a que se presenta como “valorización enerxética”— se incrementou nos últimos tempos e segue a ser un sistema moi estendido para xestionar o excedente de residuos que non se reciclan de forma efectiva.

Non é un segredo tampouco que esta praxe provoca emisións contaminantes e a formación de cinzas que deben ser depositadas en vertedoiros especiais, polo que, malia que ás veces se vista de alternativa ecolóxica, non deixa de ter un custo ambiental significativo.

Exportando o problema

En canto á exportación de lixo cara a países de Asia, foi un fenómeno ben documentado durante anos. China impuxo restricións moi severas no 2018 para deixar de recibir plásticos e outros residuos, xa que detectara unha gran cantidade de material de baixa calidade e contaminado. Despois dese veto, unha parte substancial dos residuos europeos (e doutras rexións) desviouse cara a países do sueste asiático, como Malaisia, Tailandia ou Vietnam.

Varios informes de Nacións Unidas e da OCDE confirmaron o incremento destas exportacións, ás veces de forma ilegal ou cun control deficiente, o que supón unha vulneración do Convenio de Basilea, que regula o tráfico de residuos perigosos. A ONU denunciou en reiteradas ocasións que as sancións e a burocracia internacional non frean abondo as redes que tiran proveito deste comercio, e mesmo algúns gobernos do sueste asiático enviaron de volta cargamentos de lixo a Europa por considerar que incumprían as condicións establecidas.

Estas prácticas non son rumores nin teorías conspirativas, senón feitos que veñen sendo estudados e publicados en medios de comunicación reputados e en informes oficiais. Se botas unha ollada a reportes de organizacións como Basel Action Network (especializada en tráfico de residuos), ou ás estatísticas de Eurostat sobre a xestión de lixo, verás as contradicións que se dan entre o que se declara como “reciclable” e o que finalmente se recicla en condicións axeitadas. Tamén atoparás que as cifras oficiais ás veces computan como “reciclaxe” o simple feito de recoller os residuos para potencial tratamento, cando en realidade acaban incinerados ou abandonados nalgún vertedoiro, sexa en Europa ou noutro punto do planeta.

A crítica frontal e a busca de solucións reais

Chegados a este punto, cómpre dicilo sen tapuxos: a reciclaxe, tal e como se está a promover, é unha inmensa mentira verde que axuda a maquillar o inmovilismo de gobernos e empresas. Non se trata de culpar a quen clasifica o lixo con boa vontade, senón de sinalar que estamos alimentando un modelo destinado a fracasar. O verde quedou reducido a unha etiqueta bonita que permite facer negocio á conta dun discurso ecoloxista cada vez máis desvirtuado.

As propostas para unha solución real pasan, inevitablemente, por un cambio de paradigma. Se queremos reducir de veras o impacto ambiental, hai que recortar a produción de envases inútiles e eliminar as gamas de produtos que inzan os andeis dos supermercados sen ofrecer nada máis que embalaxe. Necesítase unha lexislación moi máis dura e un control rigoroso do cumprimento das normas de produción e post-produción dos refugallos. E cómpre apostar pola reutilización e a reparación, antes que pola reciclaxe como último remedio. Pero estas medidas non lucen tan ben nas campañas institucionais, nin son do gusto das grandes multinacionais que viven precisamente de fabricar e vender sen límite.

Por suposto que a reciclaxe pode ser parte da solución, pero non en solitario nin nas condicións nas que se está a dar. Se cada empresa tivese que facerse cargo do custo real de recuperar os materiais que pon no mercado, outra canción cantaría. Mais, de momento, a obriga recae sobre o consumidor, que se converte nunha peza da maquinaria publicitaria. E se un día escoita esa voz interior que lle di: “Separar as botellas, latas e cartón non é suficiente”, por desgraza non recibirá demasiados aplausos. Nese instante, o discurso oficial bótalle en cara o fardo moral de estar poñendo en dúbida a gran esperanza verde de toda unha sociedade.

A  descuberta dunha realidade máis crítica

Se algo nos ensinan as experiencias históricas e as investigacións independentes é que nunca deberiamos fiarnos das verdades absolutas. No asunto da reciclaxe, durante anos, fumos alimentados con promesas excesivamente sinxelas. E iso está a pasar factura: os problemas ambientais van a máis, a cantidade de plásticos nos océanos increméntase, e os vertedoiros de países afastados enchen cos residuos que os europeus queremos “reciclar”. Pero dá a impresión de que o discurso oficial permanece imperturbable, como se nada estivese a suceder.

E que facemos entón? Parece obvio que a cidadanía, por si mesma, non pode reverter este desequilibrio. Cómpre unha acción política seria, con vontade de rachar cos intereses que perpetúan o negocio dos residuos. Hai xa bastantes voces desde o eido científico e desde as ONG ambientais que reclaman regulacións moito máis estritas. Pero estas demandas chocan contra o poder económico que saca rendemento do lixo e contra a comodidade de gobernos que prefiren seguir exhibindo estatísticas “verdes”. A cuestión é: canto tempo máis imos soster esta mentira sen que todo rebente?

Conclusión

Pódese adorar a reciclaxe como se fose un deus que todo o soluciona, mais abonda con abrir un pouco os ollos para ver que o rei está espido. En moitos foros, a reciclaxe converteuse en sinónimo de mala conciencia amortiguada: “Xa o fixen ben, xa mandei a botella ao contedor axeitado, xa fixen o meu deber ecolóxico…”. E así limpamos a conciencia, mentres as auténticas fontes do problema continúan producindo lixo a un ritmo tolo.

Está ben ter retranca, pero tampouco nos fiemos dela para autoxustificarnos. O ideal sería transformar a mala uva en algo útil: demandar, presionar e votar con cabeza aqueles proxectos que aposten de veras por transformar a produción e o consumo. Porque mentres sigamos a perder o tempo con grandes falacias verdes, as correntes de plásticos seguirán cruzando o Atlántico e as plantas de incineración seguirán cuspindo fume. E, con todo, nós felices, facéndonos a ilusión de que un código de cores nos salva da gran catástrofe.

Quizais chegou a hora de virar o foco e, en lugar de repetir mil veces as bondades da reciclaxe, preguntarnos se non será un enorme paripé para desviar a atención do único debate que de verdade importa: como frear o malgasto absurdo e como afrontar un cambio produtivo real. Mentres esa cuestión se manteña nun segundo plano, os contedores de cores serán tan só un decorado vistoso desta comedia negra que chamamos “Reciclaxe, a gran mentira verde”. O resto, por moito que nos moleste recoñecelo, é puro fume.