Sociedade Galega de Historia Natural: 50 anos de loita verde

A mañá entra polas fiestras altas do vello edificio, unha luz atlántica que loita por atravesar a pátina de salitre e incredulidade acumulada nos cristais. Abaixo, a cidade portuaria –Vigo, Ferrol, A Coruña, dá igual cal– buliga coa súa febre cotiá de bocinazos, guindastres e présas miúdas. Unha sinfonía desafinada do progreso que enmascara o lento crepitar do noso propio escenario. Nese contexto, pensar na Sociedade Galega de Historia Natural (SGHN) é case un exercicio de contrapunto.

Imaxinalos nos seus despachos, rodeados de mapas, mostras biolóxicas e informes detallados sobre a última desfeita anunciada, ten algo de anacrónico, de teimosamente analóxico nun mundo dixital e acelerado. Son eles, quizais, os derradeiros gardiáns dunha memoria incómoda, os notarios dun espolio silencioso que avanza metro a metro, especie a especie.

Unha sentinela que, dende hai máis de medio século, observa, anota e advirte. Moitas veces en van, como Casandra en Troia, pero sen deixar de facelo. Porque alguén ten que levar a conta do que perdemos mentres celebramos o crecem

ento do PIB.

Das catacumbas do 73 á era do greenwashing: Cincuenta anos de ollar teimudo

Corría o ano 1973. España aínda ulía a alcanfor e autoritarismo. Nese caldo de cultivo, un grupo de entusiastas fundaron o Grupo Ornitolóxico Galego (GOG). Aínda que o seu nome podería suxerir unha dedicación exclusiva ás aves, xa daquela o GOG nacía cunha amplitude de miras extraordinaria, como deixaba claro o artigo cuarto do seu regulamento: a vontade de estudar e defender o conxunto do patrimonio natural galego.

Foi en 1976 cando comezaron as xestións para dar o salto definitivo e converter o GOG na Sociedade Galega de Historia Natural (SGHN), proceso que cristalizou o 7 de xuño de 1977, coa súa inscrición formal no rexistro do Ministerio da Gobernación.

Fundar unha entidade independente, científica e crítica nun país que comezaba timidamente a espertar da longa noite franquista era case un acto de clandestinidade intelectual. Dedicarse a inventariar o propio –unha planta endémica, un insecto raro, unha ave migratoria– fronte ao discurso oficial que glorificaba os encoros, as autoestradas e a industrialización a calquera prezo, era unha forma de resistencia cultural. Unha afirmación política sen necesidade de consignas: coñecer para defender, estudar para non desaparecer, catalogar para que non nos borren do mapa.

Publicacións, mapas e unha ciencia que conta o país

Aqueles pioneiros, nomes como Xan Rodríguez Silvar, Sergio Devesa, Mundo García ou Pepe Esteller,  sentaron as bases dun traballo rigoroso e continuado. Axiña chegaron as primeiras publicacións, como a revista Braña –un nome evocador, que gañou a partida a outras opcións como Fisterra ou Lubre–, destinada a converterse nun referente para naturalistas e científicos.

E sobre todo, chegou o monumental Atlas de Vertebrados de Galicia, publicado en 1995 tras anos de esforzo colectivo, unha obra magna que puxo no mapa, literalmente, a riqueza faunística do país. Seguiríanlle outros atlas –anfibios e réptiles (2011), coleópteros (2015), varios de insectos e plantas invasoras en marcha– e os imprescindibles Censos Invernais de Aves Acuáticas, realizados ininterrompidamente dende a fundación.

Unha produción científica constante, alicerzada en miles de horas de traballo de campo, a miúdo voluntario, que contrasta coa fugacidade dos titulares de prensa.

Da ciencia á acción: activismo, denuncias e burocracia

Pero a SGHN nunca foi só unha sociedade erudita pechada nos seus laboratorios ou museos (como o seu notable Museo de Historia Natural en Ferrol, gardián de esqueletos de baleas e raras coleccións como a do Contraalmirante Montero y Gay). Dende o principio, asumiu un papel activo na denuncia e na defensa ambiental.

Xa nos anos 70 e 80, alzaron a voz contra o proxecto de central nuclear en Xove, contra a caza de baleas nas factorías da costa galega (daquela España era potencia baleeira, paradoxos da historia), contra os vertidos radioactivos na Fosa Atlántica ou contra esa lacra endémica que son os incendios forestais, sobre os que xa publicaban monografías nos oitenta que, tristemente, seguen de actualidade.

Coa chegada da democracia e da autonomía, o escenario cambiou, pero non necesariamente a facilidade da tarefa. A relación coa Xunta de Galicia foi, e segue sendo, complexa. Unhas veces colaborador necesario, outras antagonista directo, case sempre un labirinto burocrático onde as urxencias ambientais adoitan quedar atrapadas.

A SGHN converteuse nunha presenza habitual nos trámites de Avaliación de Impacto Ambiental (EIA), presentando alegacións, informes técnicos, recursos. Un traballo miúdo, ingrato, que moitas veces semella loitar contra muíños de vento (ou, máis ben, contra parques eólicos desmedidos), pero que representa unha das poucas voces críticas con base científica fronte aos intereses económicos e políticos de quenda. A era do greenwashing sofisticou as formas, pero a SGHN aprendeu a ler a letra pequena dos proxectos vernizados de verde.

O territorio na memoria e na mesa: Cando a biodiversidade ten sabor

Dicía Cunqueiro que Galicia eran mil ríos. E mil paisaxes, mil recunchos onde a natureza aínda teima en mostrar a súa diversidade. A SGHN ten sido fundamental na identificación e defensa dalgúns deses espazos emblemáticos. Loitaron pola protección de zonas húmidas como o complexo intermareal Umia-O Grove ou a lagoa da Frouxeira; impulsaron a creación de parques naturais como a Serra da Enciña da Lastra; defenderon a inclusión de Cortegada nas Illas Atlánticas; alertaron sobre a fraxilidade das fragas autóctonas fronte ao avance imparable do eucalipto.

O seu traballo foi clave para a declaración da Zona de Especial Protección para as Aves (ZEPA) da Limia, aínda que a situación dalgunhas especies nesa comarca siga sendo crítica.

Porque a defensa do territorio non é só paisaxe, é tamén vida. A SGHN avogou pola inclusión de numerosas especies no Catálogo Galego de Especies Ameazadas e pola protección doutras, como a prohibición da caza da Perdiz Charrela (Perdix perdix) ou da Avefría (Vanellus vanellus). Esta última, a popular “choromica”, sobrevive en Galicia grazas en boa medida aos esforzos conservacionistas en Trasmiras (A Limia), onde resisten apenas unha ducia de parellas reprodutoras.

Outras, como o Sisón (Tetrax tetrax), practicamente desapareceron como reprodutoras fóra da Limia. O Zarapito real (Numenius arquata), ave outrora común, viu o seu hábitat transformado pola man humana, sendo a desecación da Lagoa de Antela un golpe case mortal. Mesmo réptiles como a Víbora hocicuda (Vipera latastei) sofren un declive alarmante.

Da biodiversidade á cociña: cando o territorio tamén se come

E aquí entra en xogo a conexión profunda, tan montalbaniana, entre natureza, cultura e gastronomía. A defensa dunha ría limpa non é só ecoloxía, é garantir o futuro do marisqueo, dun sector económico vital, pero tamén dunha cultura, dun saber facer ancestral. É defender o sabor auténtico dunha ameixa de Carril, dun berberecho de Noia.

Cando a SGHN alerta sobre a contaminación por nitratos –e informes como os de Greenpeace sinalan a Galicia como a segunda comunidade en emisións gandeiras e cun aumento brutal da contaminación por nitratos (un 201%!)–, está tamén a falar da calidade da auga que bebemos e que nutre os nosos campos. Cando se opoñen a proxectos mineiros devastadores, como os de Corcoesto (paralizado tras unha intensa mobilización social onde a SGHN achegou argumentos científicos clave) ou Touro, non só defenden ríos e solos, senón tamén a posibilidade dunha agricultura e gandaría sostibles, dun rural vivo que non sexa só o escenario dunha explotación intensiva.

Que sabor ten hoxe o noso famoso polbo á feira? É o mesmo sabor de hai décadas? É sostible a súa captura? E que pasa coas troitas dos nosos ríos, cada vez máis escasas e afectadas por encoros e contaminación? Ou cos cogomelos dos nosos bosques, ameazados polos incendios e as plantacións monoespecíficas? A biodiversidade que a SGHN cataloga e defende está tamén nos nosos pratos, ou debería estar. A perda desa biodiversidade non é só unha cuestión científica, é unha amputación cultural e sensorial. A nosa despensa natural está a minguar, e con ela, parte da nosa identidade.

A ciencia incómoda: Entre a denuncia e a (in)acción colectiva

Ser a voz da conciencia nunca é cómodo. E a SGHN leva cincuenta anos exercendo ese papel con rigor científico e independencia, o cal lles ten granxeado respecto nalgúns ámbitos, pero tamén inimizades e indiferenza noutros. A súa oposición argumentada a proxectos con forte impacto ambiental –dende as polémicas canteiras de lousa (*louseiras*) que devoran serras como O Courel ata a recente e caótica avalancha de parques eólicos que fragmentan o territorio e ameazan aves como a Gatafornela (Circus pygargus), cun declive do 60%– sitúaos a miúdo en colisión directa cos poderes económicos e políticos.

O peso da independencia nun país de silencios

A crítica, porén, non pode dirixirse só cara arriba. Hai unha responsabilidade colectiva na situación actual. Vivimos nunha sociedade que presume de paisaxe nas postais turísticas pero que a miúdo mira para outro lado cando se trata de tomar decisións custosas para protexela. Queremos enerxía barata, pero non muíños xigantes preto da casa. Gozamos da natureza nas fins de semana, pero toleramos un modelo agro-gandeiro industrial con graves consecuencias ambientais. Aplaudimos as grandes infraestruturas sen cuestionar sempre o seu impacto real. Esta esquizofrenia social é o caldo de cultivo perfecto para que as políticas ambientais sexan a miúdo máis cosméticas que efectivas.

Casandra no monte: o peso de deixar constancia

Neste contexto, o labor da SGHN é dobremente arduo. Non só teñen que loitar contra a desidia administrativa ou os intereses creados, senón tamén contra unha certa apatía cidadá, alimentada ás veces por medios de comunicación que simplifican en exceso debates complexos ou dan máis voz ao ruído que aos argumentos. Manter a independencia económica é outro reto constante para unha entidade non lucrativa que depende en boa medida das cotas dos socios e de subvencións públicas (europeas, estatais, autonómicas), sempre suxeitas a vaivéns e criterios non sempre transparentes.

É aquí onde resoan as palabras, quizais nunca ditas pero perfectamente imaxinables, dalgún membro veterano da Sociedade, contemplando con cansazo pero sen renderse unha pila de informes sobre a mesa: «Ás veces sentímonos como Casandra en Troia… avisando de perigos que ninguén quere ver. Ou quizais como ese entomólogo teimudo que segue a clasificar insectos con minuciosidade mentres o bosque arde ao seu redor. É frustrante, claro que si. Pero alguén ten que facelo, non si? Alguén ten que deixar constancia do que se perde, aínda que só sirva para que as xeracións futuras saiban o que tivemos e o que deixamos marchar.»

Un grolo de esperanza amarga

Medio século despois da súa fundación, a Sociedade Galega de Historia Natural segue en pé. Unha especie de carballo centenario nunha paisaxe cada vez máis dominada polos eucaliptos de crecemento rápido e madeira feble. O seu legado é inmenso: milleiros de páxinas publicadas en Braña, atlas que son referencia, incontables informes, alegacións, charlas divulgativas, un museo que é un tesouro… pero sobre todo, unha actitude: a da observación paciente, o rigor científico e a defensa insobornable do patrimonio natural galego.

Non son heroes infalibles, nin moito menos. Son unha entidade humana, con recursos limitados, sometida a presións, con debates internos e seguramente con erros na súa longa traxectoria. Pero a súa existencia mesma é unha anomalía necesaria neste país de grandezas e miserias. Son a memoria incómoda do territorio, a proba de que outro xeito de relacionarse coa natureza é posible, aínda que sexa minoritario e contracorrente.

A ironía final, tan do gusto de Montalbán, é que hoxe sabemos máis que nunca sobre a nosa biodiversidade e as ameazas que a axexan –en boa parte grazas ao traballo de entidades como a SGHN–, pero a capacidade de destrución parece medrar ao mesmo ritmo que o coñecemento. A distancia entre o saber e o actuar segue sendo un abismo preocupante. Os incendios seguen a calcinar montes cada verán, as especies invasoras gañan terreo, o cemento avanza e a contaminación difusa impregna aire, terra e auga.

Que nos queda entón? Quizais a teimosía. A mesma teimosía coa que aqueles pioneiros do 73 empezaron a contar paxaros nun país gris. A mesma coa que hoxe seguen a presentar alegacións, a organizar censos, a dar charlas en colexios. Unha resistencia case biolóxica, como a dun lique aferrado a unha pedra milenaria.

Unha cousa máis

Remato esta crónica cun pensamento inevitablemente gastronómico. Quizais o mellor brinde por estes cincuenta anos de sentinelas verdes non sexa con champán francés nin con modernos cócteles de deseño. Quizais sexa cunha cunca de viño tinto da casa, desas variedades autóctonas recuperadas con esforzo –un Brancellao, un Merenzao–, ou cun simple grolo de auga fresca dunha fonte que aínda mana limpa nalgunha serra esquecida. Un brinde sinxelo, terreal, un pouco amargo quizais, pero cheo de respecto pola súa persistencia. Polos que elixiron mirar de preto o pequeno milagre da vida que aínda nos rodea. E que por moitos anos poidan seguir facéndoo. Aínda que cada vez teñan máis traballo en anotar o que desaparece. Aínda.