Valentín Lamas Carvajal: A luz na escuridade
Podería dicirse que Valentín Lamas Carvajal foi un deses pioneiros esquecidos, un home que fixo máis pola lingua e a cultura galega do que moitos libros de historia lle recoñecen. Xornalista, poeta, narrador… e, sobre todo, un defensor incansable do galego nun tempo no que escribir na lingua do pobo non era só unha elección literaria, senón tamén un acto de resistencia.
Hai homes que nacen para ser ollos dun mundo que non quere mirar. Valentín Lamas Carvajal, nado en Ourense en 1849, foi un deses. Non precisou a vista para ver o que os demais ignoraban: unha Galicia calada, ferida, esquecida no fondo dun pozo onde só resoaban as voces dos caciques. E el, cego aos 25 anos por culpa dunha doenza que parecía destinada a roubarlle o futuro, decidiu converterse no berro que rachase aquel silencio. Porque a escuridade nunca foi o seu límite; foi o seu lume.
Lamas Carvajal foi un pioneiro, un revolucionario de ideas e palabras. Coñecido como o “poeta da humillación e da dor”, a súa obra non buscaba agradar nin adornar; buscaba golpear. A súa lingua, o galego, era a lingua do pobo, da terra, do labrego. E por iso elixiu falala e escribila cando outros a relegaban ao ámbito do vulgar. Valentín sabía que o galego era moito máis que un idioma: era unha declaración de identidade, unha bandeira que había que erguer entre os campos de millo e os vales esquecidos.
Pero non nos quedemos só no mito; imaxinémolo. O rapaz de Ourense que comezou estudando Medicina en Santiago, soñando con curar corpos, sen saber que o destino o levaría a curar almas. O mozo que, cando a cegueira lle arrebatou as luces do mundo, decidiu acender as súas propias, escribindo versos que falaban dos de abaixo, dos que sempre calaban. Foi así como naceu o poeta, o xornalista, o activista.
Un catecismo de revolta
No seu Catecismo do labrego (1889), Lamas Carvajal conseguiu o imposible: que o pobo rira mentres se miraba ao espello. A obra, escrita como unha parodia dos catecismos cristiáns, é un diálogo feroz e humorístico entre un labrego e os poderes que o esmagan: o crego, o cacique, o avogado. Cada pregunta e resposta é unha estocada, unha radiografía das inxustizas que marcaban a vida no rural galego.
Pensa niso: a xente lía aquel libro en feiras e tabernas, pasábao de man en man, e cada risa era unha faísca, un recordatorio de que a dignidade non podía ser esmagada. Trece edicións viron a luz en vida do autor, converténdose nun dos textos máis lidos e queridos do galego. E non era só literatura; era unha arma. Lamas Carvajal non escribía para entreter; escribía para espertar.
A voz do xornalismo
Fundador de O Tío Marcos da Portela, o primeiro semanario escrito integramente en galego, Lamas Carvajal converteuse nun faro para a cultura da súa época. Dende as súas páxinas, ergueuse contra o caciquismo, a miseria e a opresión, dando voz aos que non tiñan voz. A figura do Tío Marcos era retranqueira, directa, mordaz, coma o mesmo Valentín. Era a Galicia que non baixaba a cabeza, que seguía falando, resistindo, existindo.
Cada editorial, cada artigo, era unha declaración de amor e loita pola súa terra. O xornalismo de Lamas Carvajal non era imparcial, porque non podía selo: era un compromiso coa verdade, coa xustiza, coa memoria.
Entre espiñas e frores
Na súa poesía, reflectida en libros como Espiñas, follas e frores (1875) e Saudades gallegas (1880), Lamas Carvajal mesturaba o lirismo máis delicado co humor máis acedo. Os seus versos falaban da terra, da dor dos labregos, do exilio e da emigración, pero tamén da esperanza que seguía latexando, malia todo. Era un poeta do pobo, para o pobo, e iso facíao diferente.
A súa poesía non pedía permiso para entrar; rompía as portas e instalábase na túa alma, porque falaba de ti, de nós, dos nosos avós e avoas. E nesa mistura de beleza e denuncia, de risa e bágoa, había algo profundamente humano, algo que segue vivo cada vez que abrimos un dos seus libros.
Un legado inmortal
En 1906, Valentín Lamas Carvajal morreu en Ourense, pero o seu espírito non se apagou. Foi membro fundador da Real Academia Galega, un recoñecemento que consolidou o seu papel como un dos grandes defensores da lingua e cultura galegas. Pero o seu verdadeiro legado non está nos premios nin nas institucións; está na xente que segue lendo os seus versos, nos que aínda senten o eco do Catecismo do labrego nas súas propias vidas.
E agora, querido lector, pregúntate: que fas coa súa herdanza? Porque Lamas Carvajal non escribía para ser lembrado; escribía para que nós seguísemos loitando. Cada risa que provocou, cada bágoa que arrancou, era un recordatorio de que a palabra galega non é só un idioma; é unha forma de resistir, de existir, de ser.
Lamas Carvajal segue aí, nas páxinas gastadas dos seus libros, nas historias que se contan nas cociñas, nos berros que aínda necesitamos dar. Lémbrao, léo, e fai que a súa luz siga brillando na escuridade.