O inverno e o lume: as festas que sosteñen o mundo

Hai un momento no ano no que o frío se enrosca coma unha serpe arredor da aldea. O vento baixa dos montes e atravesa as fendas das portas como un fuxido que busca agocho. É entón cando os días se fan máis curtos e a escuridade goberna os camiños. Pero tamén é cando o lume estoura nos campos, nos adros das igrexas, nas prazas de pedra onde resisten as últimas pegadas da terra vella. O lume, o viño e a carne asada. O lume e os tambores, o lume e os corpos que danzan. Galicia é unha terra de lume na intemperie do inverno.

Unha vez, un vello de Laza contábame que o Entroido non é unha festa, senón un pacto. “Aquí, se non foses nado nun tempo coma este, non entenderías nada”, dicía, sinalando co dedo o rastro das cinzas que o vento esparexía sobre os prados mollados. E tiñas que escoitalo. O Entroido non é un xogo de máscaras nin unha tregua do frío. É unha loita. Un rito antigo que se perpetúa porque alguén ten que gañarlle a partida ao inverno.

As festas e a terra: un pacto ancestral

A relación entre as festas e a terra é algo que se ve con claridade cando un pon as mans no campo. Cando toca sachar, sachamos. Cando toca sementar, sementamos. Pero cando toca espantar o medo, hai que espantalo con forza, con lume e con berros. Hai quen pensa que estas festas de inverno son unha especie de rebeldía primitiva, unha chiscadela ao pasado que se mantén por folclore ou por simple resistencia cultural. Pero non. Son máis ca iso. Son o recordatorio de que sen elas, sen este xeito de mirar a morte á cara e rirse con dentes afiados, algo esmorecería na propia estrutura da vida.

Se nos achegamos ao San Xoán, ao San Brais ou a calquera das festividades que enchen o calendario cando o frío é un exiliado que aínda resiste nas esquinas, vemos que todas teñen o mesmo elemento: o lume e o círculo. O lume que purifica, que fai crujir as madeiras, que estala coma un aviso. O círculo, porque os corpos xiran arredor do lume como planetas que se aferran á súa órbita, como se bailasen no bordo dun precipicio invisible.

Sangue, fume e memoria

Nunha noite de decembro, en Ourense, alguén levántase cedo para ir buscar o porco que será sacrificado. O vento corta a cara coma un coitelo, e a néboa senta nos tellados coma unha besta prehistórica. Máis tarde, os homes e as mulleres xúntanse, miran o sangue caer na terra e aceptan a súa parte do pacto. O porco é o centro do inverno. O porco é a despensa da historia. E logo, entre o cheiro a fume e os risos rotos polo frío, alguén conta unha historia de tempos pasados, unha anécdota de cando os nosos avós facían o mesmo e de como algún día, quizais, os nosos netos aínda o seguirán facendo.

Se nos imos máis ao interior, aló por Maceda, os Felos corren polos camiños vestidos de algo máis vello ca eles mesmos. O son dos chocos fende a noite e algo espertaba nas fragas, nos penedos onde os lobos dormían en séculos esquecidos. Os Felos non son só máscaras. Son a memoria disfrazada, a imaxe dun pasado que nunca remata de morrer.

Enganar ao tempo, vencer ao inverno

No fondo, as festas de inverno son unha trampa para enganar o tempo. Se non celebrásemos a morte do ano, se non fixésemos esta danza de lume e caos, o tempo podería quedar estancado, podrecendo coma unha poza de auga en sombra. Os nosos devanceiros sabíano. Por iso saían, mesmo cando o frío lles metía os ósos no xeo, mesmo cando as xeadas caían sobre os tellados coma unha sentenza. Sabían que sen festa, sen lume, sen o berro primitivo que pon o mundo en marcha, nada tería sentido.

E así seguimos. Saltando sobre o lume, correndo cos Felos, bailando coas Pantallas, berrando coma tolos mentres o entroido inunda as rúas con fariña, con formigas, con lume e con viño. Porque o inverno hai que vencelo. Porque sen o lume, o frío podería esquecerse de marchar.