Europa no espello do Camiño de Santiago

Europa naceu camiñando, din. Unha fermosa imaxe, case un axioma repetido en folletos turísticos e discursos institucionais. Pero, abonda con camiñar para crear un continente, unha identidade? E de que Europa falamos? Daquela que se defendía a golpe de espada baixo o estandarte dun apóstolo guerreiro, ou desta, a nosa, que busca reencontrarse nas rutas que ela mesma trazou séculos atrás, hoxe ateigadas de peregrinos con GPS e zapatillas de sendeirismo? Camiñar cara a Compostela foi, e quizais siga sendo, un xeito de facer Europa, pero tamén de mirarse nun espello que devolve unha imaxe complexa, feita de fe, de poder, de comercio, de guerra e, sobre todo, de milleiros de historias anónimas marcadas no po do Camiño.

A historia oficial ten o seu aquel cinematográfico. Ano 813, máis ou menos. Un ermitán chamado Paio segue unhas luces celestiais ata un campo recóndito, o Campus Stellae. Alí, entre as silveiras, agóchase un antigo edículo romano cun corpo dentro. O bispo Teodomiro de Iria Flavia, home práctico, non o dubida: é Santiago, o fillo do Trono, o apóstolo que, segundo unha tradición conveniente aínda que historicamente funámbula, predicara en Hispania. A noticia chega aos oídos de Alfonso II, o Casto, rei dun pequeno e acosado reino cristián no norte. E aquí a historia deixa de ser só prodixio para converterse en alta política.

Alfonso II non era parvo. No achado da tumba apostólica viu moito máis ca unha reliquia sagrada. Viu un potentísimo símbolo unificador para o seu reino, un estandarte espiritual fronte ao Islam que dominaba case toda a península, e unha conexión directa coa cristiandade europea que podería lexitimar a súa precaria coroa. El mesmo foi, segundo din, o primeiro peregrino, inaugurando o que hoxe coñecemos como Camiño Primitivo. Non foi só un acto de devoción; foi un acto fundacional, unha aposta estratéxica que vincularía para sempre o destino do seu reino –e, por extensión, o dos que lle sucederían– co culto xacobeo. Sementara unha idea: facer de Compostela un faro para a cristiandade occidental.

Séculos despois, esa semente política e relixiosa atoparía no arcebispo Diego Xelmírez ao seu máis grande cultivador. Home de visión afiada, entendería coma ninguén o potencial non só espiritual, senón tamén económico e político, daquela corrente humana que non deixaba de medrar. Xelmírez foi o gran arquitecto, literal e metafórico, do Camiño moderno. Impulsou a construción da catedral románica, conseguiu dignidades e privilexios para a sé compostelá, promoveu o Codex Calixtinus –unha guía de viaxes medieval, si, pero tamén unha obra mestra de propaganda e organización– e soubo atraer peregrinos de todos os recunchos de Europa. Actuando coma un verdadeiro Mestre de Obras no senso máis amplo, converteu Compostela nun destino de primeiro nivel, entendendo que os peregrinos traían consigo moito máis ca fervor relixioso: traían noticias, ideas, comercio, cultura. O proxecto iniciado por un rei asturiano culminaba coa consolidación de Compostela como un centro de poder e influencia recoñecido en toda Europa, demostrando como a periferia atlántica podía converterse nun corazón espiritual e cultural do continente.

E así, o Camiño converteuse na primeira gran autoestrada cultural de Europa. Moito antes de Erasmus ou de Schengen, as rutas xacobeas foron un fervedoiro de linguas, costumes e saberes. Por elas circulaban francos, xermanos, italianos, flamengos, ingleses, escandinavos… xunto con xentes dos reinos peninsulares. Mesturábanse nos mesmos albergues, quizais compartindo un pedazo de pan mentres un monxe copiaba un manuscrito á luz dunha candea; rezaban nas mesmas igrexas, escoitando un latín con acentos diversos; compartían medos e esperanzas baixo o mesmo ceo estrelado da Vía Láctea, que segundo a lenda marcaba o rumbo cara ao finis terrae. O románico e logo o gótico estendéronse ao longo das rutas, creando unha linguaxe artística común. Cantigas, lendas, técnicas artesanais, innovacións agrícolas… todo fluía por esta rede capilar que conectaba o extremo occidente co corazón do continente. Europa, aínda sen ter plena conciencia de si mesma como entidade política unificada, estaba a recoñecerse nos rostros dos outros, a tecer fíos invisibles de identidade compartida na experiencia común da peregrinación. O Codex Calixtinus, coas súas descricións de pobos e lugares, cos seus consellos prácticos e as súas advertencias (ollo cos navarros e os seus costumes, dicía sen moito disimulo!), é testemuña desa Europa en movemento, diversa pero conectada por un obxectivo común.

Pero o Camiño non foi só un espazo de encontro e intercambio cultural. Tamén foi, e aquí cómpre afiar a mirada crítica, un instrumento ideolóxico de primeira orde. A figura do apóstolo pescador foise transformando, especialmente a partir da mítica batalla de Clavijo (outro prodixio conveniente), no Santiago Matamoros, o cabaleiro celestial que cargaba á fronte dos exércitos cristiáns contra os musulmáns. A peregrinación a Compostela quedou así indisolublemente ligada ao pulso militar da Reconquista. Ir a Santiago era tamén, en certo modo, contribuír á causa, fortalecer a fronteira espiritual e ideolóxica fronte ao “infiel”. A fe fíxose espada, e o Camiño, ademais de ruta de salvación persoal, converteuse nunha liña de retagarda simbólica e, por veces, tamén loxística. É unha dimensión incómoda, quizais, para a nosa sensibilidade contemporánea, pero innegable. O mito xacobeo foi un poderoso catalizador para a construción dunha identidade cristiá militante en oposición ao outro, ao diferente. E iso tamén é parte da historia de Europa.

Máis alá do fervor relixioso e das estratexias políticas, o Camiño deixou unha pegada indeleble na paisaxe física e cultural do continente. Non son só as grandes catedrais ou os mosteiros que balizan as rutas. Son tamén as pontes románicas, testemuñas da enxeñería necesaria para salvar ríos e facilitar o paso –imaxinemos un canteiro francés ensinando a un local como tallar a doela perfecta–; a rede de hospitais de peregrinos, embrións dun sistema de asistencia social e exemplo dunha cultura da hospitalidade que se converteu en sinal de identidade; as pequenas ermidas e cruceiros que marcan o camiño e ofrecen consolo; os propios trazados das vilas e cidades que medraron ao seu carón, adaptando a súa estrutura ao fluxo constante de viaxeiros. A pedra, a arte, a música sacra, a literatura de viaxes… todo iso foi conformando un substrato cultural común. O Camiño non só levaba a Compostela; o Camiño facía territorio, creaba paisaxe cultural, construía Europa ladrillo a ladrillo, nota a nota, verso a verso.

E hoxe? Que queda daquel espírito medieval nas rutas ateigadas de peregrinos do século XXI? O Camiño vive un renacemento espectacular desde finais do século XX, declarado Primeiro Itinerario Cultural Europeo polo Consello de Europa en 1987, un recoñecemento que buscaba, quizais, tanto certificar un pasado glorioso como proxectar un futuro de valores compartidos. As motivacións dos camiñantes actuais son tan diversas como as súas orixes: hai quen busca a fe, quen busca a si mesmo, quen busca un reto deportivo, quen busca cultura, quen busca simplemente desconectar da rutina dixital. O Camiño democratizouse, globalizouse. Xa non son só europeos os que o percorren; chegan de todos os continentes. Hai momentos de silencio maxestoso, ao amencer nun alto coa néboa nos vales, e momentos de bulicio case urbano en certos albergues ao caer a tarde.

Este éxito masivo trae consigo desafíos evidentes: a masificación turística dalgúns tramos, a tensión entre autenticidade e comercialización, o risco de converter unha experiencia profunda nun produto de consumo rápido. Porén, mesmo no medio do balbordo contemporáneo, algo do vello espírito parece pervivir. A experiencia do camiñar, do esforzo compartido, da vulnerabilidade fronte á natureza e aos propios límites, segue a xerar unha conexión especial entre persoas de procedencias moi distintas. A hospitalidade, aínda que agora máis profesionalizada, segue a ser un valor apreciado. A paisaxe, malia as feridas do progreso, segue a falar a quen sabe escoitar. Quizais o Camiño hoxe xa non constrúe tanto unha identidade europea no sentido político ou relixioso tradicional, senón que fomenta algo máis amplo: unha certa conciencia de humanidade compartida, de pertenza a un mesmo planeta fráxil, de busca de sentido nun mundo acelerado.

Como dicía Cunqueiro, mestre en ver a maxia nas encrucilladas dos camiños, “mil primaveras máis para a lingua galega”. Poderiamos parafrasealo: mil primaveras máis para o Camiño, para que siga sendo ese espello no que Europa –e o mundo– se mira, se interroga, se reinventa. Non sabemos cara a onde nos levarán os próximos pasos, como individuos e como colectivo. Pero quizais, só quizais, a clave siga estando niso tan sinxelo e tan fondo que aprenderon os primeiros peregrinos: poñer un pé diante do outro, mirar ao lonxe, e confiar en que, dalgún xeito, chegarase a destino. Aínda que o verdadeiro destino, coma sempre, sexa o propio camiño percorrido e o que aprendemos nel. O resto é paisaxe e literatura.